מהן המכשלות המרכזיות בדיאדה הטיפולית המעורבת אתנית – כשהמטפל פלסטיני אזרח ישראל והמטופל יהודי ולהפך? אני טוענת כי קיים בדיאדה כזו מתח בסיסי שנובע מהעמימות במפגש עם האחר כסובייקט-אובייקט, הממוקם בין ביתי לאלביתי (פרויד, 1919/2012), בין סדר פרמנידיאני (פרמנידס) להגליאני. לצורך ההמחשה אשתמש במושג הזר של זיגמונט באומן (Bauman, 1991), ואדגים כיצד מתח זה משפיע על המפגש הטיפולי, על מהלכו וגורלו, יותר מאשר ידע ספציפי לגבי תרבויותיהם השונות של חברי הדיאדה.
הדיאדה הטיפולית המעורבת מכילה בתוכה את המפגש בין האישי לחברתי, שבא לידי ביטוי בטיפול באמצעות מימושים בפעולה (Enactments) המשחזרים את מיקומו של כל אחד מהסובייקטים בדיאדה כמובנה מתוך הסדר והאידיאולוגיה החברתית, תהליך שאלתוסר קרא לו "אינטרפלציה" (Althusser, 1971). מושג המימוש בפעולה מתייחס, אם-כן, למתרחש במפגש בין שני סובייקטים שמכוננים מתוך חוויות והשפעות חברתיות שונות ודומות. ברצוני לטעון שלאור הסדר הסוציו-פוליטי במרחב הציבורי, המפגש בדיאדה מעורבת מהסוג האמור מתחיל למעשה בתחושת אלביתיות, אליה מגיבים המטפל והמטופל בקריסות לסדר פרמנידיאני או הגליאני. שני הסדרים מהווים אופני בריחה מהמגע עם תחושת הזרות האלביתית של האחר, שטומנת בחובה איום מדומיין.
מושג הזר בשימושו של זיגמונט באומן (Bauman, 1991) מסייע להבין את הדינאמיקה האלביתית שמתקיימת בין הרוב למיעוט, ובהתאמה גם בקליניקה. הזר אינו אויב ואינו ידיד, כלומר "מהותו האמיתית" עדיין לא נתגלתה. לכן הוא אינו ניתן לסיווג ויוצר אמביוולנטיות מטרידה.
הניגודים אויב/ידיד נוחים יותר לתכנון פעולה, ואילו כשמתקיים מצב של עמימות מתעוררת אי-נחת אלביתית (פרויד, 1919/2012): זרותם של פלסטינים אזרחי ישראל ויהודים במרחב הציבורי, כלומר מוכרותם זה לזה ואי-מוכרותם הבו-זמנית, מעוררת חשש שהאובייקט שנמצא בנוף המוכר, יפציע כסובייקט, ולכן עלול לשנות את פניו בכל רגע ולהפוך רודפני. כך מה שהודחק בעבר ייצא שוב אל האור.
אחד המימושים בפעולה שמייצרת האינטרפלציה הוא קריסה לסדר הפרמנידיאני. המפגש הציבורי-קונקרטי בין היהודי לפלסטיני אזרח ישראל מעורר את שאלת ה"ביתיות" אל מול ה"אלביתיות" בשאלת השייכות ה"טבעית" לשטחיה של הארץ. בסדר הפרמנידיאני, שאלה זו מציגה יחס סימטרי בין שני סובייקטים שווים הנלחמים על אובייקט נכסף משותף, שיש להכריע למי הוא שייך בכוח התבונה. בטיפול, שמירה על סדר זה אינה מאפשרת את התנועה הנובעת מתהליך המשא ומתן שנוצר כשאנו מנסים לפתור את המתח בין מה שניתן להבינו ובין מה שלא: כל מה שלא ניתן להבינו, נותר מחוץ לחדר-הטיפולים.
מתח זה, בין המובן ללא-מובן, בין היות האחר אובייקט (ניתן לחקירת מהותו) לבין סובייקט (אניגמטי), הוא למעשה המתח שמייצרת האלביתיות במרחב הנפשי-אבסטרקטי. כדי לבטלו, פרמנידס טוען שעלינו להשתמש אך ורק בכוחה של התבונה, משום שהשימוש בחושים (ברגש) במפגש עם האחר יוביל לחרדה מטבעו הלא-עקבי והלא אמין (Mathias simao, 2012). ניתן להמשיל תפיסה זו לטיפול בניסיון לכמת את האחרות אך ורק במושגים המצביעים על השוני הבין-תרבותי, ולהדיר שאלות הנוגעות לסדר-החברתי. המשאלה היא להתייחס לבעיה כ"הרמנויטית" (Bauman, 1991), כזו שהפתרון לה יתגלה באמצעות השימוש בידע ובתבונה. בד בבד נושאים הנוגעים לשאיפות לאומיות, לטראומה לאומית, לדיכוי חברתי ולאובדן והפחד שנובעים מהם, יודרו מהמרחב הבין-אישי-טיפולי, כמזימה (Collusion) שקטה ששני הצדדים בדיאדה שותפים לה ללא מילים.
הסדר ההגליאני לעומת זאת, ממשיג את הא-סימטריה הקיימת ביחסים החברתיים באמצעות שרטוט היחס בין סובייקט לאובייקט – בין אדון לעבד, בין רוב הגמוני למיעוט. כאן, בטיפול, בניגוד לסדר הפרמנידיאני, נוצרת תנועה, הצטלבות של זהויות: האחר, שנתפס בעבר כאובייקט, מתחיל להפציע כסובייקט, אך בד בבד העצמי מתחיל להיחוות כאובייקט עבור האחר. כאן מתקיים קרב על הכרתו של האחר בעצמי כסובייקט, אך זהו "מאבק עד המוות", משום שלפי הגל הכרה הדדית לא יכולה להתרחש (Kirshner, 2017). בטיפול סדר זה עשוי להתממש באמצעות רצונו של כל אחד מהצדדים בהכרתו של האחר – הכרה על הסבל, הדיכוי והאובדן, שחווה מתוך קבוצתו הסוציו-פוליטית ובשל השתייכותו אליה. גם כאן נוצר מצב סימטרי, בו כל אחד מהצדדים מרגיש כקורבן וחווה את האחר כתוקפן. לכן המגע שנוצר בסדר ההגליאני הוא בצורת מאבק באחר הרודפני, מאבק בו רק אחד מהצדדים יוכל לשרוד. מאבק זה לא תמיד ימולל במפורש, אבל הוא יורגש כמימוש בפעולה המתרחש בדיאלוג הלא-מודע.
פתרונו של באומן לסיטואציית הזר הוא קבלת האמביוולנטיות האינהרנטית, ואת אי-ההיתכנות לסיווג. אך אמביוולנטיות היא בעצמה נעדרת תנועה, משום שהיא משתקת. הסכנה היא שברגעים בהם היא תהפוך שוב בלתי נסבלת, יקרסו חברי הדיאדה הטיפולית לסדר הפרמנידיאני או ההגליאני, המציגים מצב סימטרי ונעדר מגע עם סבלו הסובייקטיבי והאובייקטיבי של האחר. ייתכן כי הפתרון טמון במשנתו של הרקליטוס, שמתייחס לתנועה הבלתי פוסקת בין העצמי והאחר, שמטרתה לפתור את המתח שנוצר בין הניגודים. בתהליך זה, חברי הדיאדה משנים עצמם בחיפוש אחר הבנה הדדית בתוך קשר שלעולם יוותר א-סימטרי. ההתמסרות לתנועה בין המצבים הבין-אישיים המושפעים מתהליך האינטרפלציה מסמלת את ההפך מהקריסה אליהם, ונחווית כחלק מהחתירה אחר המגע ולא מההימנעות ממנו. במצב כזה ניתן להכיל את המתח בין המובן והלא-מובן כקרדינלי לטיפול ולשאוף לאחדות שתגיע בבוא הזמן, ובו-בזמן להשלים עם כך שאחדות זו אינה ניתנת להשגה.
הפניות
פרויד, ז. (1919). האלביתי. תרגום: ד"ר רות גינצבורג. תל-אביב: רסלינג. 2012
Althusser, L. (1971). Lenin and Philosophy and other essays. New York, NY: Monthly Review Press.
Bauman, Z. (1991). Modernity and ambivalence. (C. U. Press, Ed.). Ithaca, NY.
Kirshner, L. (2017). Intersubjectivity in Psychoanalysis. New York, NY: Routledge.
Mathias simao, L. (2012). The Other in the Self: A triadic unit. In The Oxford handbook of culture and psychology (pp. 403–420). New York, NY: Oxford University Press.
*נוגה אריאל-גלור, מרצה במכללה האקדמית לחברה ואמנויות בנתניה, דוקטורנטית במסלול פסיכואנליזה ופרשנות באוניברסיטת בר-אילן. מטפלת בקליניקה פרטית בתל-אביב ביחידים וזוגות בפסיכותרפיה ובאמנות.
ما هي العقبات المركزيّة في العلاقة العلاجيّة المُختلطة إثنيًّا - أي عندما يكون المُعالِج فلسطينيًّا مواطنًا في إسرائيل والمتعالَج يهوديًّا، أو العكس؟ ادّعائي هو أنّ هذه العلاقة الثنائية تنطوي على توتّر أساسيّ ناجم عن ضبابيّة اللّقاء بالآخر كذات - موضوع، موجود بين المنزليّ واللّامنزليّ (فرويد، 2012/1919)، بين النّظام البارمينيديّ (بارمينيدس) والهيجليانيّ. لغرض توضيح ذلك، سوف استخدم مصطلح الغريب الذي وضعه زيغموند باومان (1991، Bauman)، وسوف أُظهر كيف أنّ هذا التّوتّر يؤثّر على اللّقاء العلاجيّ، على مجراه ومصيره، أكثر من أيّ معرفة عينيّة عن الثّقافات المختلفة لأطراف هذه العلاقة الثنائية.
تحوي العلاقة العلاجيّة المُختلطة في داخلها اللّقاء بين الشّخصيّ والاجتماعيّ، وهو ما ينعكس في العلاج من خلال إعادات التّمثيل (Enactments) التي تستحضر موقع كلّ واحد من الشركاء في العلاقة الثنائية مشيّدا من خلال النّظام والأيديولوجيا الاجتماعيّة، في عمليّة أطلق عليها ألتوسير اسم "الاستنطاق" (Althusser, 1971). إذًا، إنّ مفهوم إعادة التّمثيل يتطرّق إلى ما يحدث في اللّقاء بين فردين تكوّنا بفعل تجارب وتأثيرات اجتماعيّة مختلفة ومتشابهة. بودّي أن أدّعي أنّه وعلى ضوء النّظام الاجتماعيّ السّياسيّ في الحيّز العام، فإنّ اللّقاء في العلاقة العلاجيّة المُختلطة من النّوع المذكور ينطلق عمليًّا من الشّعور اللّامنزليّ، الذي يستجيب إليه المُعالِج والمُتعالَج بواسطة انهيارات نحو نظام بارمينيديّ أو هيجليانيّ. يشكّل النّظامان أساليب للهرب من ملامسة الشّعور بالغربة اللّامنزليّة لدى الآخر، والتي تحوي في باطنها تهديدًا مُتخَيَّلًا.
يساعدنا مفهوم الغريب كما استخدمه زيغموند باومان (Bauman, 1991) على فهم الدّيناميكيّة اللّامنزليّة القائمة بين الأغلبيّة والأقلّيّة، وبالتالي داخل العيادة أيضا. ليس الغريب عدوًّا وليس صديقًا، أي أن "ماهيّته الحقيقيّة" لم تُكتشف بعد. لذلك، من غير الممكن تصنيفه وهذا يخلق تخبّطا مُقلقا.
إنّ النّقيضَين "عدوّ/صديق" مُريحان أكثر عند تخطيط أيّ فعل، لكن بوجود حالة ضبابيّة، يتكوّن شعور من القلق اللّامنزليّ (فرويد، 2012/1919): غربة الفلسطينيّين المواطنين في إسرائيل واليهود في الحيّز العام – بما معناه أنّ معرفتهم وعدم معرفتهم بعضهم بعضًا في الوقت ذاته، تستثير تخوّفًا من أن يتجلّى الموضوع الموجود في المشهد المألوف كذات، وعليه فقد يُبدّل وجهه في أيّ لحظة ليغدو مُلاحقًا مُخيفًا. وهكذا، ما كُبت في الماضي يطفو على السطح مجددا.
إحدى إعادات التّمثيل التي يخلقها الاستنطاق هي الانهيار نحو النّظام البارمينيديّ. يطرح اللّقاء العامّ - العينيّ بين اليهوديّ والفلسطينيّ المواطن في إسرائيل سؤالَ المنزليّة مقابل اللّامنزليّة في مسألة التّبعيّة "الطّبيعيّة" لمناطق البلاد. في النّظام البارمينيديّ، هذه المسألة تُعبّر عن علاقة متناظرة بين فردين متساويين يتصارعان على موضوع مرغوب مشترك، يجدر حسم تبعيّته بواسطة قوّة الحكمة. في العلاج، الحفاظ على هذا النّظام لا يُتيح الحركة النّابعة من سيرورة التّفاوض الذي ينتج عندما نحاول حلّ هذا التّوتر بين ما يُمكن فهمه وما لا يمكن فهمه: كلّ ما لا يمكننا فهمه يبقى خارج غرفة العلاج.
هذا التّوتّر، بين المفهوم وغير المفهوم، بين كون الآخر موضوعًا (أي يُمكن سبر غوره) وذاتا (أي أشبه بالأحجية)، هو عمليًّا التّوتّر الذي تُنتجه اللّامنزليّة في الحيّز النّفسيّ - المجرَّد. ولكي نلغيه، علينا حسب ما يدّعي بارمينيدس، أن نستخدم قوّة الحكمة لا غير؛ نظرًا لأنّ استخدام الحواس (المشاعر) في اللّقاء مع الآخر سوف يؤدّي إلى هلع من طبيعته غير المتّسقة وغير الموثوقة (Mathias Simao، 2012). يمكن تشبيه هذا التّصور للعلاج بمحاولة تحديد مقدار الآخريّة فقط من خلال استخدام مصطلحات تشير إلى الفروقات الثّقافيّة، مُقصين الأسئلة التي تتعلّق بالنّظام الاجتماعيّ. المأمول هو أن نتعامل مع المسألة على أنّها تأويليّة أو "هرمنيوطيقيّة" (Bauman, 1991)، أي كتلك التي يظهر حلّها من خلال استخدام المعرفة والحكمة. في الآن ذاته، فأيّ مواضيع تتعلّق بالطموحات القوميّة، أو الصّدمات القوميّة، أو القمع الاجتماعيّ، أو الفقدان والخوف النّابعين من كلّ تلك الأمور، يتم إقصاؤها من الحيّز العلاجيّ بين الطّرفين، وكأنّ هناك تواطؤًا (Collusion) صامتًا ما بين طرفي العلاقة، يتشاطرانه من دون كلام.
أمّا النّظام الهيجلياني، فإنّه يصيغ انعدام التّناظر القائم في العلاقات الاجتماعيّة، بواسطة رسم العلاقة بين الذات والموضوع – بين السّيد والعبد، بين الأغلبيّة المُهيمنة والأقلّيّة. هنا، في العلاج، وبعكس النّظام البارمينيديّ، تتكوّن حركة، وتتقاطع هويّات: الآخر، الذي تصوّرناه في الماضي كأنّه موضوع، يبدأ بالتّجلّي كذات، وفي الوقت نفسه يتنامى الشعور الذاتي بكونك موضوعًا بالنسبة للآخر. هنا، يجري صراع على اعتراف الآخر بي كذات، إلا أن ذلك الصراع هو "صراع حتّى الموت"، لأنّه وبحسب هيجل لا يُمكن للاعتراف المُتبادل أن يحصل (Kirshner, 2017). في العلاج، قد يتحقّق ذلك كلّه من خلال رغبة كلّ واحد من الطّرفين في اعتراف الآخر به – الاعتراف بالمعاناة، بالقمع، بالخسارة التي اختبرها في مجموعته الاجتماعيّة السّياسيّة وبسبب انتمائه إليها. هنا أيضًا تحصل حالة متناظرة، يشعر فيها كلّ واحد من الطّرفين كأنّه ضحيّة ويختبر الآخر كمعتدٍ. لذا، فإنّ الاتصال الذي يحصل في النّظام الهيجلياني يتّخذ شكل صراع ضدّ الآخر المُلاحِق، وهو صراع يمكن أن يبقى في أعقابه أحد الطّرفين فقط. لن يُترجم هذا الصّراع دومًا إلى كلمات صريحة، لكنّه سيُختبر على شكل إعادة تمثيل تجري في حوار اللّاوعي.
إنّ الحلّ الذي يقدّمه باومان لوضعية الغريب هو قَبول الازدواجيّة المُلازمة وانعدام إمكانيّة التّصنيف. إلّا أنّ الازدواجيّة بحدّ ذاتها عديمة الحركة، لأنّها تسبّب الشّلل. عندها يكمن الخطر في اللّحظات التي تفوق فيها الازدواجيّة قدرة التّحمّل، لينهار أعضاء العلاقة العلاجيّة نحو النّظام البارمينيديّ أو الهيجليانيّ، اللّذين يعبّران عن حالة متناظرة تنعدم فيها ملامسة المعاناة الذاتيّة والموضوعيّة لدى الآخر. من المُحتمل أن يكون الحلّ كامنًا في نظريّة هرقليطس، والذي يتطرّق إلى الحركة غير المتوقّفة بين الأنا والآخر، والتي تهدف إلى حلّ التّوتّر القائم بين الأضداد. في هذه السّيرورة، يتغيّر شريكا العلاقة العلاجيّة من خلال سعيهم للوصول الى فهم متبادل، وداخل علاقة ستبقى دوما غير متناظرة. إنّ تكريس الّذات للحركة ما بين الحالات البين-شخصيّة - تلك المتأثّرة من عمليّة الاستنطاق – تمثّل نقيض الانهيار داخلها وتُشكّل جزءًا من السّعي خلف الاتصال، لا خلف تفادي هذا الاتصال. في وضع كهذا، يُمكن احتواء التّوتّر ما بين المفهوم وغير المفهوم كشيء مصيري في العلاج، والطّموح نحو وحدة لا بدّ أن تأتي مع الوقت، وفي نفس الوقت قَبول حقيقة أن وحدة كهذه من غير الممكن تحقيقها.
المراجع
פרויד, ז. (1919). האלביתי. תרגום: ד"ר רות גינצבורג. תל-אביב: רסלינג. 2012
Althusser, L. (1971). Lenin and Philosophy and other essays. New York, NY: Monthly Review Press.
Bauman, Z. (1991). Modernity and ambivalence. (C. U. Press, Ed.). Ithaca, NY.
Kirshner, L. (2017). Intersubjectivity in Psychoanalysis. New York, NY: Routledge.
Mathias simao, L. (2012). The Other in the Self: A triadic unit. In The Oxford handbook of culture and psychology (pp. 403–420). New York, NY: Oxford University Press.
* نوغا أريئيل – غلور هي محاضرة في الكلّيّة الأكاديميّة للمجتمع والفنون في نتانيا، وهي طالبة دكتوراة في برنامج التّحليل النّفسيّ والتّفسير في جامعة بار إيلان. تقدّم العلاج النّفسي والعلاج بالفنون في عيادة خاصّة في تل أبيب للأفراد والأزواج.
