״אנחנו כולנו אומללים שמתמודדים עם ממשי״- عن اللا سكينة والأوبئة ونوعين من الـ-"نحنُ"
על אי הנחת והמגיפות ושני סוגים של "אנחנו"
« Nous sommes tous des malheureux en prises avec un réel »
כך פתח פעם ז׳אק-אלן מילר דיון סביב הקליניקה הפסיכואנליטית. אבל ״הקולקטיב הוא הסובייקט של האינדיבידואל״; זה היה ב-1919,אחרי מלחמת העולם הראשונה, אולי המלחמה הכי אכזרית שהייתה אי פעם, שפרויד כתב זאת, במבוא ל״פסיכואנליזה של נוירוזות מלחמה״ (1919). הוא ממציא ביטוי חדש. בסוף המאמר הוא כותב, שמה שגורם אצלנו לפחד בתקופות המלחמה הוא ׳האויב הפנימי׳״ (Innerer Feind).[1]. בתקופה של הקורונה התותחים שקטים, קצת שקטים יותר. האם בגלל שהווירוס הוא מן הממשי? לאו דווקא. המגיפה כן, כפי שכתב הקולגה שלנו ירון גילת.[2] המגיפה היא תוצר שמייצר היפר-קפיטליזם סיני באופן אקראי, דרך הטיסות הבינלאומיות אל ובחזרה מסין, הכוח הכלכלי השני על פני כדור הארץ.
בפעם האחרונה שאריק לורן היה בארץ, הוא היה נוכח באספה הכללית ובשיח בקהילה האנליטית. שאלו אותו כמה שאלות מעניינות. אני יכול להעיד על שתיים מתוכן:
1- ״איך האנאליטיקאים מכירים זה בזה?״
א.ל.: ״דרך השנאה״.
2- ״אפשר לפתור את זה בדרך של הפאס?״
א.ל.: ״ הפאס לא מביא שלום״.
הממשי של הדבר הביא את בוקצ׳יו (Bocaccio) לכתוב את הדקמרון (Decameron)
בהשראה אמנותית אימתנית. הוא כתב כיצד עשרה אנשים מתאספים כדי ליצור בדיה כנגד הממשי שמייסר את בני האדם, מהמבואות הסתומים של החיים הארוטיים, מהתוצאות של מזל טוב ורע, ניסיונות שכושלים בחיים, ניסיונות שצולחים ועוד סיבובים של קוביות המזל, מין אי-נחת בתרבות תקופתי.
פסיכואנליטיקאים יכולים להשיג, גם מיוצרים קלאסיים, זרע, כאשר מתמודדים עם מצבים חסרי תקדים, כמוזה שעלינו לחיות אתו. מלחמות נראות מגוחכות כשאנחנו רואים אותן לאור מה שלאקאן אמר פעם, שגברים מעדיפים מלחמה על מנת לא להתמודד עם איווי של אישה. באופן דומה, כמה מגוחכות מחלוקות של הפסיכואנליטיקאים הלאקניאנים בקבוצות קטנות. זהו גיחוך שאין לו פיתרון. אולי בכל זאת אפשר לשאת זאת במינימום של כבוד. מגיפה איומה כזו מובילה אלה התבוננות הנוכחית.
ה"אנחנו" של הניכור וה"אנחנו" של ההפרדה
"אנחנו" יכול להיות מסמן, שפונה למסמן שני: יש "אנחנו" כסיסמא, של הזדהות עם קבוצה מסוימת, ה- Cosa Nostra, החבריא,[3]שעושה קריצת עין לחברים מאותה חמולה. זהו ה"אנחנו" של הניכור. זהו ניכור שאין חזרה ממנו לפי לאקאן, רק דרך איווי, שאינו יוכל להיות אלא קשור לדבר מה שלא מזוהם עם כל תביעה. אבל יש "אנחנו" אחר,"אנחנו-סימן", של הפרדה, זה של שלושת האסירים של לאקאן, סוג של סולידריות לוגית. הוא קרוב משפחה של"אנחנו" של אהבה - לא אהבה נרקיסיסטית, אלא אהבה שפונה לקיום - כי"אהבה" זה גם עניין של סימן. ה"אנחנו" של הפרדה מפריד, מעצם ההכרה בעובדה של היעדר ברירה מבני קולקטיבי. הוא ה"אנחנו" של הכותרת שלי וגם ה"אנחנו", שלפי מיקל בסולס, בראיון לפני כמה ימים עם לויס דריו סאלאמונה, מופיע עם מגיפת הקורונה, שינוי של שיח, שינוי שבסולס רואה כעולמי."האם יש אור בקצה המנהרה?", שואל בסולס כמו שאלה הרווחת בכל מקום. "אני לא יודע", הוא ממשיך, "אבל כדאי אולי לא לצאת יותר מדי מהר מתוך המנהרה. צריך זמן להבין, זמן קולקטיבי לתפוס מה סוג השיח שאנחנו מתקרבים אליו." פרויד היה ממש ב"אנחנו" של ההפרדה. רק זה איפשר לו לנסות "להשכיב את כל האנושות על הספה האנליטית", לפי הביטוי של ידידנו פרנסואה לגיל באחד הביקורים הרבים שלו בארץ.
عن اللاسكينة[4] والأوبئة ونوعين من الـ-"نحنُ"
«Nous sommes tous des malheureux en prises avec un réel»
كانت الجملة الافتتاحية لمناقشة أجراها جاك ألين ميلير حول العيادة التحليلنفسية. الا أن "الجماعي أو المجموع (collective) هوذات الفرد"؛ كان ذلك في العام 1919، بعد الحرب العالمية الأولى، والتي كانت أقسى الحروب على الإطلاق لربما، أن دوّن فرويد تعبيرا جديدا من اختراعه في "مقدمة للتحليل النفسي لعصاب الحرب" (1919). فقد كتب هناك في نهاية المقال أن ما يثيرالخوف لدينا في فترات الحروب هو "العدو الداخلي"(Innerer Feind)[5]. المدافع صامتة في زمن الكورونا، ضجيجها أقلٌ نوعا ما. هل ذلك لأن الفيروس بمثابة واقعي؟ ليس بالضرورة. الجائحة نعم واقعيٌ، كما كتب زميلنا يارون جيلات[6].الجائحة هي نتاج تخلقه الرأسمالية الصينية المتطرفة بشكل عشوائي، من خلال الرحلات الجوية الدولية ذهابا وإيابا للصين، ثاني أكبر قوة اقتصادية في العالم.
في آخر زيارة له في البلاد، حضر أريك لوران الاجتماع العام للمجموعة التحليلية وشارك في المحادثة التي دارت هناك. طُرح عليه هناك عددا من الأسئلة المثيرة للاهتمام أستطيع أن أشارك باثنين منهم:
1. ״كيف يعترف المحللون النفسيون أحدهم بالآخر؟״
أ. ل.:"من خلال الكراهيه"
2. "هل نستطيع أن نجد حلا للأمر من خلال العبور[7] (Pass)؟"
أ.ل.: "العبورلا يجلب السلام"
واقعي الشيء هو ما دفع بوكاتشو (Bocaccio) لكتابة ديكاميرون بوحي فني رائع. يصف بوكاتشو لقاء عشرة يجتمعون لنسج قصص خيالية يحاربون من خلالها الواقعي الذي يعذب البشر، بسبب الطرق المسدودة للحياةالحبيّة، ونتائج حظهم السيء والجيّد، التجارب الحياتية الفاشلة، والتجارب الناجحة ورَمْي حجر النرد مجددا مرارا وتكرارا، ضربٌ من اللا سكينة الحضارية في حقبة ما.
قد يحصل المحللين النفسيين على الأفكار من المؤلفين الكلاسيكيين أيضا، عند مواجهتهم لأوضاع غير مسبوقة كتلك التي علينا التعايش معها. تبدولنا الحروب سخيفة عندما نعاينها في ضوء ما قاله لاكان مرة، بأن الرجال يفضلون الحرب لكي لا يواجهوا رغبة المرأة. وعلى نحو مماثل، يمكننا القول كم هي سخيفة خلافات المحللين النفسيين اللاكانيين في المجموعات الصغيرة. لربما قد يكون من الممكن تحمّل هذا الأمر مع حد أدنى من الاحترام. جائحة فظيعة كهذه التي نعيش تقودني الى إلى هذا التأمل.
نوعان من الـ- "نَحْن": "نحن" الاغتراب" و "نحن" الانفصال"
قد تكون الـ- "نحن" دالاً يُشير الى دالٍ آخر: ثمة "نحن" كشعار، للتماهي مع مجموعة معينة، الـ- Cosa Nostra، الـ-"هلمّوا يا اصحابي"، الصديق الذي يغمز لأصدقائه الذين ينتمون لنفس المجموعة. هذه هي "نحن" الاغتراب. وهو اغتراب لا يمكن الرجعة عنه، إلا من خلال الرغبة، تلك التي لا يمكنها أن تكون مرتبطة إلا بشيء ما غير ملوثٍّ بأي مطلب. لكن هناك "نحن" آخر، "نحن- رمز"، المرتبط بالانفصال، ذلك الموجود في المثال الذي أعطاه لاكان عن السجناء الثلاثة، وهو نوع من التضامن المنطقي. هو أحد الأقرباء لـ- "نحن" الحب - ليس الحديث عن الحب النرجسي، وانما الحب الذي وجهتُه الوجود- لأن "الحب"هو أيضا قضية رمز."نحن" الانفصال يُفرّق، بحكم الاقرار بحقيقةِ عدم وجود خيارٍ بنيويٍّ وجمعيٍّ. هو "نحن"عنواني وأيضا الـ- "نحن" الذي يظهر في جائحة الكورونا – وفقا لما قاله ميكيل بسولس في مقابلة أجريت معهقبل بضعة أيام مع لويس داريو سالامونه - وهو تغيير في الخطاب، يرى فيه بسولس أمرا عالميا. يسأل بسولس "هل ثمة ضوء في نهاية النفق؟" كما لو كان ذلك سؤالا شائعا في كل مكان، ويتابع: "لا أعلم، من المستحسن ربما ألا نتسرع للخروج من النفق. نحن بحاجة إلى وقت لنفهم، وقت جماعي لاستيعاب نوع الخطاب الذي نقترب منه". لقد كان فرويد موجودا تماما في "نحن"الانفصال. وهذا ما مكنه من أن يحاول "أن يطرح البشرية بمجملها على الأريكة التحليلية"، كما قال صديقنا فرانسوا ليجيل فيإحدى زياراته العديدة للبلاد.
[1] Freud,S: GW, XII, p.321-324.
[2] http://www.thelacanianreviews.com/a-viral-disorder-of-the-real/
[3] https://youtu.be/Rvo_QmgOisc
[4] هي ترجمة ارتأيناها مناسبة لـكلمة Unbehangen الالمانية ولـ אי נחת بالعبرية أكثر من الترجمةالعربية المعتمدة لها سابقا كـ - "قلق" والتي قد تضلّل لإيحاءاتهاالمرتبطة بالوسواس الفكري أو بالتخوف والتوجّس. (م)
[5] Freud, S: GW,XII, p.321-324.
[6] http://www.thelacanianreviews.com/a-viral-disorder-of-the-real/
[7] وهو الجهاز الذي اقترحه لاكان كأداه مركزية في مدرسته للاقراربأهلية المحلل ومسار تحليله الشخصي، فيه يشهد المحلل عن مسار تحليله ونتائجه وبناءعليه تقبل تلك الشهادة أو ترفض في حال عدم اقتناع الكارتيل المسؤول عن سماعالشهادة بوصول التحليل الى نهايته المنطقية. (م)
