את הטקסט שבעברית קיבל את השם "מחשבות לעת מלחמה ומוות" [1], פרסם פרויד בשנת 1915, כשמלחמה"ע ה-I כבר הייתה בעיצומה – המלחמה הגדולה שתסיים את כל המלחמות, שהביאה איתה מראות של הרג המוני וגרוטסקה של רצח ומוות שהעולם כמותם טרם ידע. הטקסט הפרוידיאני קודר, כבד ואפל. הוא משובץ במסמנים קשים כמו מוות, הרג, קבר, מחלה, תאונה, זיהום, שנאה, רצח ורצח עם. ויחד עם זאת, באופן מעט בלתי צפוי, אנקדוטות קומיות שזורות בטקסט הזה – לעיתים הן משעשעות בגלוי ובכוונת מכוון ולעיתים דומה שאינן משעשעות אלא לעיני הקורא בן זממנו בלבד. כך למשל כתב פרויד, כי "החיים מידלדלים ומאבדים מעניינים כאשר איננו מעזים יותר להסתכן ולחיותם". דברים תהומיים ומעוררי השראה אלמלא המשפט העוקב: "הם הופכים להיות מעטפת חסרת תוכן, משהו הדומה לפלירט אמריקאי, שלגביו אנו מלכתחילה מניחים שלא יוביל לדבר, בניגוד לקשר אהבה אירופאי, שבו שני הצדדים תמיד חייבים לראות לנגד עיניהם את ההשלכות הרציניות שיבואו בעקבותיו". הבוז שרחש פרויד לכל מה שהוא אמריקאי מחד ותחושת העליונות התרבותית והמוסרית שהייתה לפרויד כלפי תרבותו האירופאית מאידך, לא מוסווים כאן. הבוז הזה איננו ללא הלימה למבואות פרוידיאניים אחרים [2]. אלא שמעבר לבוז ולהתנשאות, הגאווה הקיסרית האירופאית שהייתה מנת-חלקו של פרויד גם ביחסו הרציני לאהבה, מעוררת חיוך. ואיך לא? אם כבר לקיים קשר של אהבה, כך סבר האזרח האירופאי פרויד, עדיף לקיימו בגרסה האירופאית, המחושבת, הבוגרת וחמורת הסבר ולא בגרסה האמריקאית חסרת התוחלת, ההוליוודית והנבובה. אפשר רק לדמיין כיצד יגיבו גבר או אישה בני זמננו אם נציב בפניהם את השאלה: האם אתם אוהבים באופן אירופאי או באופן אמריקאי?
ומיחסי אהבה ליחסי אהבה; בהמשך הטקסט חולק עמנו פרויד אנקדוטה מבדחת על הגבר הנשוי המבשר לאשתו: "במקרה שמי מאתנו ימות, אני עובר לגור בפריז". על פליטת הפה המצחיקה הזו כתב פרויד בנימה סרקאסטית: "כפי שידוע, כשאנו מספרים בדיחה מותר לנו לומר אפילו את האמת". איזו אמת? האמת על הלא-מודע המוצא עצמו בפני שתי עמדות סותרות ביחס למוות – האחת, זו המכירה בו כקץ החיים, והשנייה, זו המכחישה אותו."הלא-מודע שלנו", אומר פרויד, "הוא בלתי נגיש לדימוי המוות העצמי", ובמילים אחרות: אין למוות העצמי ייצוג בלא-מודע. וכך, אליבא דפרויד, יוצא האדם למלחמה הכופה עליו להיות גיבור שאינו מאמין באפשרות המוות של עצמו. והנה, באופן הזה, בעצם, הלכה למעשה, כבר עשה פרויד את הקשירה בין הבדיחה לבין מלחמה, או אף בין הבדיחה, לבין המלחמה, לבין האהבה. הגבר הנשוי, אגב, כפי שיתברר לימים, היה פרויד בעצמו, והאישה – מרתה פרויד, אשתו. מסתמא אם כן, שגם סגנון האהבה האירופאי הנעלה, כפוף מן הסתם גם הוא ללא-מודע.
מקורות:
1. ז .פרויד. מחשבות לעת מלחמה ומוות (1915). בתוך: זיגמונד פרויד, תרבות דת ויהדות: כתבים נבחרים, ה. הוצאת רסלינג (2007).
2. ז .פרויד: לשאלת האנליזה בידי מי שאינם רופאים (1926). בתוך: זיגמונד פרויד, הטיפול הפסיכואנליטי. הוצאת עם עובד (2003).
- עמ' 194: "...ואולי שוב יעלה איזה אמריקאי בדעתו להשקיע קצת כסף בהכשרתם האנליטית של העובדים הסוציאלים בארצו וכך יהפכם לחיל סיוע למלחמה בנוירוזות התרבותיות".
- עמ' 200: "הדחייה הנמרצת ביותר של האנליזה בידי הדיוטות יוצגה בדיונינו על-ידי עמיתנו האמריקאים. [...] הם רואים כיצד מנצלים האנליטיקאים ההדיוטות בארצם לרעה את האנליזה בצורה מגונה, וכתוצאה מכך פוגעים הן במטופלים והן במוניטין של האנליזה".
نشر فرويد نصّه "أفكار لأزمنة الحرب والموت" في العام 1915 [1]، في ذروة الحرب العالمية الأولى; الحرب الكبرى التي كانت ستكون خاتمة جميع الحروب، الحرب التي استحضرت مظاهر قتل جماعي ورعب وقتل وموت لم يسبق للعالم أن رأى شبيهًا لها. يكتب فرويد نصًا قاتمًا، ثقيلًا، وكئيبًا يحتوي على دلالات صعبة: موت، قتل، قبر، مرض، حادث، تلوث، كراهية، وإبادة جماعية. ومع ذلك، وبغرابة وفجائية ما، تتخلل النص حوادث ونوادر فكاهية، كما لو كانت تحدِث فيه ثقوبًا حتى، تبدو مضحكة عن قصد أحيانًا، وتبدو أحيانًا أخرى مضحكة للقارئ المعاصر فقط. يكتب فرويد على سبيل المثال، أن "الحياة تنضب وتفقد من الإثارة فيها عندما نتوقف عن التجرؤ والمخاطرة لعيشها"; جملة ملهمة وجدية، حتى نرى الجملة التي تليها: "تصبح عندها قوقعة خالية، كمغازلة أمريكية نفترض منذ البداية أنها لن تؤدي إلى شيء، على عكس علاقة الحب الأوروبية، التي يريد كلا الطرفين فيها أن يروا الإسقاطات الجدية التي ستجلبها معها". لا يخفي فرويد ازدراءه لكل ما هو أمريكي، مصاحبًا إياه بشعوره بفوقية الثقافة الأوروبية، ثقافيًا وأخلاقيًا. لا يختلف هذا الازدراء عن محتويات نصوص أخرى من كتابته [2]. لكن بعيدًا عن الازدراء والفوقية والكبرياء الأوروبي الذي شعر به فرويد، حتى فيما يتعلق بالحب، يثير ابتسامة بالطبع، حيث أن المواطن الأوروبي فرويد، يفضل علاقات الحب أوروبية، مدروسة، ناضجة، رصينة، وليس على شكلها الأمريكي الفارغ، الهوليوودي، والساذج. كيف سيرد رجل أو امرأة معاصرين لو سئلوا: "كيف بتحب؟ بالأمريكي أو بالأوروبي؟"
ومن علاقات الحب لعلاقات الحب: لاحقًا في النص، يشاركنا فرويد بحكاية طريفة عن رجل متزوج يقول لزوجته: "إن مات أحدنا، سأنتقل للعيش في باريس". يكتب فرويد عن زلة اللسان هذه بنبرة تهكمية: "كما نعرف جميعنا، يسمَح لنا، عند رواية نكتة، أن نقول الحقيقة". أي حقيقة؟ حقيقة اللاشعور الذي يَجِد نفسه عالقًا بين موقفين متناقضين بشأن الموت: أحدهما يعترف به كنهاية للحياة، والآخر ينكره. يقول فرويد أن "اللاشعور غير متاح لصورة موت الذات"، بمعنى آخر، لا تمثيل لموت الذات في اللاوعي. وهكذا، وفقًا لفرويد، يخرج الرجل في حرب تجبره على أن يكون بطلاً لا يؤمن بإمكانية موته. يربط فرويد بهذا، في واقع الأمر، بين النكتة والحرب. الرجل المتزوج، كما اتضح لاحقًا، كان فرويد نفسه، والمرأة - مارثا فرويد، زوجته. بطبيعة الأمر إذًا، أن أسلوب الحب الأوروبي الفوقي، هو أيضًا خاضع للاشعور.
مراجع:
1. زيجموند فرويد. أفكار لأزمنة الحرب والموت (1915). في: زيجموند فرويد، الحضارة، الدين واليهودية: نصوص مختارة، ه. رسلينج (2007) (العبرية).
2. زيجموند فرويد، The Question of Lay Analysis، (1926).
- ص. 194: "...وقد نرى أمريكيًا آخر يرغب باستثمار المال بتدريب تحليلي للأخصائيين الاجتماعيين في بلاده ليجعل منهم قوة مساعدة في محاربة العصاب الثقافي"
- ص. 200: "رأينا إصرار الهواة على رفض التيار التحليلي بهذا العناد لدى زملائنا الأمريكيين. [...] يرى هؤلاء كيف يسيء الهواة التحليليون في بلادهم استخدام التحليل بشكل فظيع مسيئين بذلك للمعالَجين ولسمعة التيار التحليلي".
