קפקא/ הגלגול - על המפגש עם האובייקט האילם, ועל האלימות ביחס אליו - كافكا / التّحوّل – حول اللّقاء بالغرض الأبكم، والعنف تجاهه

האם עצם הקריאה בספרו של קפקא "הגלגול" עשויה לפעול על הקורא כאקט פסיכואנליטי?

 בוקר אחד התעורר אדם והתגלגל לכדי 'דבר מה'. סוכן נוסע בשם גריגור סמסא המתמיד מזה שנים בעבודתו, כשעל כתפיו מונח עול פרנסת משפחתו, מתעורר מתוך חלום ומוצא ש'התגלגל'לכדי דבר מה המוטל על גבו. 'גלגול' אל עבר אי-יכולת תנועה או ביטוי.  

גופניות מוזרה זו, שבה נתקל והייתה סתומה עבורו, החלה להפגישו באופן מפתיע עם אורחות חייו. חיים רגילים ואוטומטיים המונעים מתוך מחויבות ומבלי שנתן דעתו בנוגע לטיבם.

הפיכתו לאובייקט-שרץ חסר יכולת הבעה, היא שאפשרה את היתקלותו המנוכרת עם מהלך חייו. כאובייקט נוכח אילם, סופג גריגור סמסא אלימות הולכת וגוברת מצד סביבתו הקרובה; אלימות המתפתחת באופן מהוסס ומתעצמת עד לנקודת הסיום שבה יסולק אל מחוץ לדלת ביתו, כפסולת מאוסה וחסרת ערך.

הגלגול הוא טקסט אודות היתקלותו של אדם עם מי שהינו אך מזווית הפוכה, שכן הוא מוטל על גבו*. המעבר הפתאומי אל צדו האחר כאובייקט חסר תנועה צופה/נצפה, בעוד העולם מתנה סביבו, ממצב את קיומו כתלוי על בלימה ושרוי על ה-סף שבין חיים לאי-חיים.

זוהי זווית התבוננות שונה ביחס לדימוי של מי שהיה עד כה - מפרנס אחראי ומיושב - אך כעת נתקל באופן הפוך ופתאומי בגופו האטום, המאוס וחסר היכולת. זהו פירוק הדימוי השלם והפאלי לכאורה, אל עבר צורה חסרת ערך המסולקת לבסוף החוצה מבעד לדלת, כשארית.

דלז וגואטרי (2005 [1975]) מתייחסים לספרות מינוריתכסגנון כתיבתו של המהגר, של הזר. לטענתם, מדובר בכתיבה המאפשרת את החופש לקרוא ללא כל פירוש או מטאפורה, וכי עצם הקריאה בכתיבתו של קפקא היא היא שתייצר עבור הקורא התנסות ותנועה פנימית הנובעת מטלטלה ואי נוחות. כלומר, שום פרשנות שכופה את עצמה לא תייצר תנועה נפשית כמו זו שמעוררת לדעתם הקריאה בספריו של קפקא. קפקא מצדו סרב לבקשת המו"ל שלו, בעת שפרסם את הגלגול לראשונה, להציג תמונה או איור בכריכת הספר. במילים אחרות, הוא סירב לכל איור העשוי לייצג את הדימוי של אותו 'דבר-מה' /שרץ.

כאשר לאקאן מרחיב את שלב המראה ומשתמש בסכמות האופטיות הוא מבודד את המבט כאובייקט ויוצר חיץ בין הדימוי לבין אובייקט הסיבה. כלומר, בין מה שמוסתר ופועל כמניע או כסיבה לאיווי ובין הדימוי שאליו האיווי פונה (אידן, 2012, עמ' 86). מכאן שלאובייקט a אין השתקפות דימויית כלשהי ולכן הוא מייצג את צדה האחר של המודעות והראיה.

בטקסט"הגלגול" אותו 'דבר-מה' אליו התגלגל גריגור סמסא מייצג אובייקט שאין לו מסמן דימויי אספקלרי מובחן ולכן, לא יכול להוות מקור להזדהות עבור הסובייקט. במשלב המראה קיים פיצול בין בבואתו של הסובייקט במראה לבין האובייקט המוסתר באותה בבואה קרי אובייקט a (אידן, 2012, עמ' 55).

דלז וגואטרי מותחים ביקורת על הפירוש האדיפלי הפסיכואנליטי בהשוואה לאפקט הקריאה בקפקא, אך נשאלת השאלה האם ניתן לקרוא את קפקא בהתייחס להוראה האחרונה של לאקאן? קריאה שבה המובן הפרשני קורס תחת ההיתקלות בגוף הממשי?

"הגלגול" מפגיש את הקורא עם היתקלות זו של הגוף, בַ‏‎תָו הפרוורטי המסרב להיכנס תחת הסירוס. היתקלות עם תו ההתענגות האילם והחי, ששרוי מחוץ לכל פירוש או מובן.

בטקסט הנ"ל אותו 'דבר-מה' אליו 'התגלגל' גריגור סמסא נתקל באלימות מצד המציאות אשר סביבו. אלימות שכל ענינה להכחידו ולהעלים את עצם נוכחותו המעוררת אי נחת. אלימות שמטרתה הכחדת ההתענגות וחזרה להוויה שלמה המתיימרת להתמקם כמודעת, ללא שיירים, ללא הזר וללא המהגר בתוכה.

*פרפרזה לגוף המדבר השוכב מונח/ מוטל על הספה בעת ההמצאות באנליזה.

*קאפקא,פ. (1975 [1912]). הגילגול. תרגום: ישורון קשת. תל אביב: הוצאת שוקן.

*אידן,ק. (2012). צדו האחר של הדימוי. תל אביב: הוצאת רסלינג.

 *בסמינרים של 1962-1963 ו-1964 אובייקט a קטנה מוגדר כשארית, יתרה או שריד שנותר בעקבות הכנסת הסמלי אל הממשי. ב-1973 לאקאן קושר את אובייקט a קטנה למושג המראית וטוען כי a היא מראית של הוויה (לאקאן, סמינר 20, עמ'118 . תרגום: יורם מירון, ישראל: רסלינג, 2005).

 *דלז, ז' וגואטרי, פ. (2005 [1975]). קפקא-לקראת ספרות מינורית. תרגום: רפאל זגורי-אורלי ויורם רון. ישראל: הוצאת רסלינג.

‍

 هل من شأن مجرّد قراءة كتاب كافكا،"التّحوّل"، أن تُؤثّر على القارئ وكأنّها فعل تحليليّ نفسيّ؟

صباح أحد الأيّام، استيقظ شخص وتحوّل إلى "شيء ما".بائع متجوّل اسمه غريغور سامسا يواظب على عمله منذ سنوات، وعلى عاتقه ملقى قوتعائلته. يستيقظ ذات يوم من حلمه، ويجد أنّه "تحوّل" إلى شيء مُلقى علىظهره. "تحوّل" إلى شيء منعدم القدرة على التّحرّك أو التّعبير.

هذه الجسديّة الغريبة التي صادفها والتي كانت مبهمةبالنّسبة له، أدّت إلى مواجهته بشكل مفاجئ لطريقة حياته. حياة عاديّة وتلقائيّةيُحرّكها الالتزام، حياة لم يفكّر أبدًا بخصوص جودتها.

تحوّله إلى غرض-حشرة غير قادر على التّعبير هو الذي أتاحله ذلك اللّقاء الاغترابي مع مجرى حياته. بصفته غرض حاضر وأبكم، يمتصّ غريغورسامسا قدرًا متزايدًا من العنف من بيئته القريبة؛ يتطوّر ذلك العنف بشكل متردّدومتعاظم حتّى نقطة النّهاية التي يُطرد معها إلى خارج باب منزله، كأنّه قمامةحقيرة ومن دون قيمة.

التّحوّل هو نصّ عن لقاء للشخص مع ما هو عليه ولكن منزاوية معكوسة، إذ إنّه مُلقى على ظهره.* هذا الانتقال الفجائي إلىجانبه الآخر، كأنّه غرض منعدم الحركة، يُشاهِد ويُشاهَد،  في حين أن العالم ماضٍ في مسيره من حوله،يُموضع وجوده كأنّه في وضعية فرملة ومُعلَّق على الحدّ بين الحياة واللاحياة.

إنّها زاوية إنعام مختلفة عن تصوّر ذاك الشّخص (عن نفسه)الذي كان حتّى تلك اللّحظة معيلًا مسؤولًا ومُستقرًّا، والذي يصطدم الآن بشكلمعاكس ومفاجئ بجسده المُستغلق، المثير للاشمئزاز والمنعدم الحيلة. إنّه تفكيكللتّصوّر الكامل والقضيبيّ، على ما يبدو، نحو شكل منعدم القيمة، شكل يُطرد معه فيالنهاية من المنزل، كأنّه فضلة.

دلوز وغواتري (2005 [1975]) يتطرّقان إلى الأدبالصّغير كأسلوب كتابة المهاجر، والغريب. يدّعي الاثنان أنّ هذه الكتابة تتيححرّيّة القراءة دون أيّ تأويل أو استعارة، وأنّ قراءة نصوص كافكا بحدّ ذاتها هيالتي تخلق بالنّسبة للقارئ تلك التّجربة وتلك الحركة الدّاخليّة النّابعة عن زعزعةوانعدام راحة. بما معناه أنّ ليس هناك تأويل يفرض نفسه من شأنه أن يولّد حركةنفسيّة كتلك التي تولّدها، برأيهما، قراءة كتب كافكا. من جهته، رفض كافكا طلبالنّاشر، إبّان نشر "التّحوّل" لأوّل مرّة، أن يعرض صورة أو رسمة علىغلاف الكتاب. بكلمات أخرى، يرفض كافكا أن يُقدِّم رسمة قد تبيّن تصوّرًا لذلك "الشّيء"/الحشرة.

عندما يتوسّع لاكان بمرحلة المرآة ويستخدم المخطّطاتالبصريّة، فإنّه يعزل النّظر كغرض ويخلق حدًّا بين التّصوّر وبين غرض السّبب – أي،حدّ بين ذلك المخبّأ والعامل كمحرّك أو كمسبّب للرّغبة وبين التّصوّر الذي تتّجهالرّغبة نحوه (إيدان، 2012، ص 86). من ذلك الباب، لا يوجد للغرض a أيّ انعكاستصويريّ يُذكر، ولهذا فإنّه يعرض الجانب الآخر للوعي والبصر.

في نصّ "التّحوّل"، يمثّلذلك "الشّيء" الذي تحوّل إليه غريغور سامسا غرضًا لا يوجد له رمزتصويريّ مرآتيّ واضح، وعليه، لا يمكنه أن يشكّل مصدرًا للتّعاطف بالنّسبة للفرد.في حيّز المرآة، هناك انفصال بين صورة الذات المنعكسة في المرآة وبين الغرضالمخفيّ في تلك الصّور، أي الغرض a (إيدان،2012، ص 55).

ينتقد دلوز وغواتري التّأويلالتّحليليّ الأوديبي ّ بالمقارنة مع تأثير القراءة في أعمال كافكا، لكن يُطرحالسّؤال: هل يمكن قراءة كافكا بموجب التعليم الأخير للاكان – أي قراءة يتقوّض فيهاالمفهوم التّأويليّ تحت الاصطدام بالجسد الواقعيّ؟

يؤدي كتاب "التّحوّل"لالتقاء القارئ بذاك الاصطدام للجسد مع علامة الانحراف  التي تأبى الخضوع للإخصاء. اصطدام بعلامةالتّلذّذ الأبكم والحيّ، القائمة خارج أيّ تأويل أو معنى.

في النّص المذكور، يواجه ذاك "الشّيء"الذي تحوّل إليه غريغور سامسا عنفًا من قِبَل الواقع المحيط به. هدف هذا العنف هومحوه عن الوجود وإخفاء مجرّد وجوده الذي يبعث إحساسًا بانعدام الرّاحة. هدف العنفهو محو التّلذّذ والعودة إلى كينونة كاملة تحاول موضعة نفسها كوعي، دون بقايا، ومندون غريب أو المهاجر داخلها.

* إستعارة للجسد المتكلّم المستلقي الموضوع /ّ المطروح على الأريكة أثناء التّحليل النّفسيّ

 * كافكا، ف. (1975 [1912]). التّحوّل.

 * إيدان، ك. (2012). الجانب الآخرللتّصوّر. تل أبيب: دار النّشر ريسلينغ.

 * في سمينارات 1962-1963 و 1964، يُعرّفالغرض a كبقيّة، أو فضلة، أو أثر يبقى في أعقاب إدخال الرّمزيّ إلىالواقعيّ. في العام 1973، ربط لاكان الغرض a بمفهومالالمظهر أو الظاهر، وادّعى أنّ a هو ظاهر الكينونة (لاكان،السمينار رقم 20، ص 118. ترجمه إلى العبريّة: يورام ميرون، إسرائيل: دار النّشرريسلينغ، 2005).

* دلوز، ج وغواتري، ف.(2005 [1975]). كافكا – نحو الأدب الصّغير. ترجمه إلى العبريّة: رافائيلزغوري-أورلي ويورام رون. إسرائيل: دار النّشر ريسلينغ.