את לא משלנו - لَسْتِ مِنّا

אני גרה בארץ למעלה מארבעים שנה, המבטא שלי, גם אם אינו כבד במיוחד, מסגיר את עובדת אי היותי ילידת הארץ. איני מסתננת, גם צבע עורי אינו מבדל אותי ובכל זאת בכל פעם שאני נתקלת בהתייחסות למבטא שלי, גם אם היא מובעת בחביבות ובהומור, אני חשה שבאופן כשלהו היא מדירה אותי וכמו אומרת "את לא משלנו".

כך היה לאחרונה, כאשר עמית למקצוע במפגש מזדמן בירך אותי ב-"שלון". אני משערת כי חשב שזו בדיחה נחמדה החוגגת את הבלבול בין "מ" ל-"נ"  המיוחסת למבטאם של יוצאי ארגנטינה.

מראשיתה, החברה הישראלית שהתיימרה להציג עצמה כקיבוץ גלויות, נקטה עמדה מבדלת מאוד ביחס לעליות השונות על פי מוצאן. הדוגמה הקיצונית מבחינתי היא העמדה שננקטה ביחס לניצולי שואה.  במוצהר, המדינה קמה בין השאר כמקלט לניצולי השואה, אף אדגיש ואומר, בעקבות השואה. כיצד ייתכן אפוא שמקלט זה קיבל את אותם בני אדם שחוו באופן קיצוני את חיסולם כבני אדם, כסובייקטים והתייחס אליהם כאל "אבק אדם", כפי שכינה  אותם דוד בן גוריון. גם הם היו "לא משלנו".

התייחסות מסוג זה אינה מיוחדת לישראל בלבד, גם בילדותי בארץ הולדתי התנסיתי בחוויה מסוג זה.

זו הייתה תקופת לימודיי בבית הספר היסודי. המשימה שהוטלה עלינו הייתה להכין מפה. באותה עת הייתה זו עבודה רצינית: צריך היה להעתיק על נייר מיוחד, באמצעות ציפורן ודיו את המתאר המבוקש, לצבעו ועוד. לא לכל הילדים היה הספר שממנו היה עלינו להעתיק את המפה ולכן כל מי שברשותם הספר, ביניהם הייתי אני, נדרשו להעתיק אותה פעמיים בעבור הילדים שהספר לא היה בידיהם. עבדתי על המשימה ברצינות אך מסיבות שאינן זכורות לי לא העתקתי אותה פעמיים. למחרת, בכיתה, גלתה המורה כי לא הכנתי העתק נוסף ואז  תלשה בזעם את המפה ממחברתי ומעכה אותה לכדור שגורלו היה פח הזבל. זו לא הייתה הפעם הראשונה שזכיתי ליחס מבדל, זכיתי בהתייחסויות דומות בזמן החגים היהודים למשל, שבעקבתם זכיתי לזלזול ממנה. גם אז שמעתי באותן התייחסויות :"את לא משלנו", את זרה ובדומה למפה מקומך בפח הזבל. בשונה מהנס הקטן לא היה באותו מעשה של יצירת כדור נייר דרך להסמלה אלא דרך ליצור הזדהות בינו לביני ולהצביע על מקומי בעיניה.

אין ספק שהזר מופיע תמיד כתוצאה מפעילות שמנסה ליצור מבנה של המון, אשר בו האובייקט או עיקרון כלשהו המשותף לכל חברי ההמון ממוקם כאידאל של האני. במילים אחרות, ניתן גם לדבר על אחווה מכל סוג שלא תהיה. לאקאן אומר: " אני רק מכיר מקור אחד של אחווה...זה הבידול...אין אחווה ניתנת להמשגה אלא באמצעות היותם מופרדים ביחד, מופרדים מהשאר"[1]. האחווה מהווה לדעתי דרך להיחלץ מהמועקה שהבדלים יכולים לעורר.

أسكن في البلاد منذ ما يزيد عن أربعين عامًا، إلّا أنّ لكنتي، مع أنّها ليست بثقيلة، توشي بحقيقة أنّي لم أولدْ هنا في البلاد. لم أتسلّلْ إلى هنا، كما أنّ لون جلدي لا يميّزني عن الآخرين، ومع ذلك في كلّ مرّة أواجه التفاتةً إلى لكنتي، حتّى لو كانت التفاتةً من باب التّحبّب أو المزاح، فإنّني أشعر بأنّها تُقصيني بطريقة ما، كأنّها تقول لي: "لَسْتِ مِنّا".

هذا ما حصل مؤخّرًا، حين ألقى عليّ التحيّةَ زميلٌ لي في لقاء عابر بقوله "شالون" (بدل "شالوم"). أخمّن أنّه ظنّ أنّ في ذلك مزحة طريفة تحتفي باللّغط بين حرفَي الـ "م" والـ "ن" المعزوّ إلى لكنة القادمين من الأرجنتين.

منذ نشأته، يقوم المجتمع الإسرائيليّ الذي دأب أن يعرِض نفسه على أنّه مجمع للشّتات، باتّخاذ موقف تمييزي جدًّا بخصوص القادمين المختلفين بحسب مكان نشأتهم. لعلّ المثال الأكثر تطرّفًا من ناحيتي هو الموقف الذي اتّخذ بخصوص النّاجين من المحرقة. من بين خواصّها الأخرى، أقيمت الدّولة علنًا كملجأ للنّاجين من المحرقة، وقد أشدّد وأقول إنّها أقيمت في أعقاب المحرقة. كيف يمكن، إذًا، أن يكون هذا الملجأ قد استقبل أولئك البشر - الذين عانوا بطريقة متطرّفة عمليّة سحقهم كبني بشر، كذوات– وعاملهم بكونهم "غبار بشر"، وهي الكنية التي استخدمها بن غوريون في وصفهم. حتّى أولئك "ليسوا مِنّا".

هذا التّعامل لا ينحصر على إسرائيل وحدها – ففي طفولتي، في مسقط رأسي، واجهتُ مثل هذا التّعامل أيضًا.

كان ذلك في فترة دراستي في المدرسة الابتدائيّة. ألقيتْ علينا مهمّة تحضير خريطة. في تلك الفترة، تطلّب ذلك عملًا جدّيًّا: كان علينا أن ننسخ على ورق خاصّ، مستخدمين القرنفل والحبر، الخطوط المحيطة المطلوبة، ومن ثمّ تلوين الشّكل النّاتج وما إلى ذلك. لم يكن الكتاب الذي كان علينا أن ننسخ الخريطة منه بحوزة جميع الأولاد، ولذلك كان على كلّ مَن كان بحوزته الكتاب، ومنهم أنا، أن ينسخ الخريطة مرّتين نيابةً عن الأولاد الذين لم يكن الكتاب بحوزتهم. عملتُ بكدّ على هذه المهمّة لكن لأسباب لم أعد أذكرها، لم أنسخْها مرّتين. في اليوم التّالي، في الصّفّ، اكتشفتِ المعلّمة أنّني لم أحضّر نسخةً إضافيّةً، فمزّقت الخريطة من دفتري، سحقتْها حتّى أصبحت طابة مآلها سلّة المهملات. لم تكنْ تلك المرّة الأولى التي حظيت فيها بتعامل مُميِّز، فكنت أحظى بمثل هذا التّعامل أثناء الأعياد اليهوديّة مثلًا، والتي حظيت في أعقابها بازدراء. في تلك الحالات كنت أسمع العبارات ذاتها: "لَسْتِ مِنّا"، أنت غريبة، وكالخريطة مكانك في سلّة المهملات. بعكس هانس الصّغير، لم يكن في فعل تكوير طابة الورق ذاك، طريقٌ للتّرميز، بل طريق لخلق تماهٍ ما بينه وبيني وللإشارة إلى مكانتي في أعينها.

لا شكّ في أنّ الغريب يظهر دومًا نتيجة نشاط يحاول أن يخلق مبنى لجمهور، يتم معه مَوْقَعة الموضوع أو مبدأ معين مشترك لجميع أعضاء الجمهور كـ"مثال للأنا". بكلمات أخرى، يُمكننا أن نتحدّث أيضًا عن أخوّة من أيّ نوع كان. فبحسب لاكان: "أعرف فقط مصدرًا واحدًا للأخوّة ... أخوّة التّمييز ... فلا يُمكن تصوّر الأخوّة إلّا بكونهم منفصلين معًا، منفصلين عن الآخرين".[2] برأيي، تُشكّل الأخوّة طريقًا نحو التّخلّص من الضّائقة التي يمكن أن يثيرها الاختلاف.

[1] ז'.לאקאן, הסמינר, ספר XVII, "L'Envers de la psychanalyse" , עמ' 132 בצרפתית.

[2] ج. لاكان، السيمنار، الكتاب XVII، "L’envers de la psychanalyse"، ص. 132 بالفرنسيّة.