יש גבול להתענגות והוא הרצון לחיות - هنالك حدٌّ للتّلذّذ وهو الرّغبة في الحياة

בימים אלה כשחמאס אירגן הפגנות הקרויות הפגנות השיבה ונהרגו בהם עשרות פלסטינאים, השאלה על הקורבן רלבנטית ביותר. בשני האפיקים של המשמעות העברית של המילה: victim and sacrifice.

נראה שדי בנקל החמאס הצליח להביא אלפים אל הגבול. הגבול שבין עזה וישראל והגבול שבין החיים והמוות. קריאה להרואיות ולהקרבה קל לה להצליח ולהקסים ולשבות את מי שחיי בעזה חיים בהם קשה ביותר לשמור ולפתח מאוואים, פעולות עם מטרה סבירה ורצון להשפיע על הגורל. הכשלון של השלטון , של חיי החברה והכלכלה בעזה, מורידים את ערך החיים. לכן יש מי שמעידים על כך שקל יותר למות. להשקיע במוות מול המצלמות ולשם הג'יאד הרבה יותר מפאר מאשר למות מרעב או ממחלות מדבקות.

כך קרה שבגבול עם עזה יותר משנתקלנו באוייב שרוצה להרוג בנו, נתקלנו באויב שרוצה לההרג על ידינו. ניתן גם להבין שחצית הגבול על ידיי המונים היתה מיועדת גם לחטיפת חיילים וכל הכרוך בכך. אך לרוב היינו עדים לריצה מטורפת ובלתי מאורגנת אל מול הצלפים בנוכחות המצלמות. או שאולי לא צריך להגיד בלתי מאורגנת כי האירגון התכוון דווקא לאותו הטרוף.

החולשה הצבאית הפאלסטינית היא כשלעצמה כלי נשק בעל עוצמה גדולה ושקשה להתמקם מולה מאחר וזאת עוצמה שאי אפשר לגבור עליה דרך עוצמה צבאית.

 אני מנסה להבין -או לפחות לחשוב את הדבר משני- כיוונים.

אחד הוא כיון שאפשר לדלות משעור של לאקאן של הסמינר Les non dupes errent,  ב20 בנובמבר 1973. שם מדסקס לאקאן את מושג הקונטינגנטיות אצל אריסטו אשר לשם דוגמה מביא את אי האפשרות לחשב מראש את התוצאות שיהיו למערכת מלחמה. ואכן, מסכים לאקאן, לא ניתן לצפות מראש את התוצאה מאחר ואי אפשר לחשב את ההתענגות, את הריגוש  שיחוו המשתתפים. שני המחנות, הוא אומר, הנם בעצם שיחים נעים, כשכל אחד מחזיק מעמד כי חושב שהמנהיג הוא פלוני. אך: אם אחד המחנות מתענג על כך שיהרג, ידו על העליונה.

כיוון שני הוא בספרו של ז'ן קלוד מילנר, Les penchants criminels de l’Europe democratique.

בספר זה    מתיחס מילנר ליחס של האירופה הקונטיננטלית לישראל כמה שמפריע לחלום שלה על עצמה. אירופה שלאחר השואה, על מנת שתוכל לחלום על עצמה כצודקת, חייבת לראות בהעלמותה של ישראל, שמזכירה לה את חרפתה. למעשה האיזור חייב לחזור ולהתקפל למה שהיה בתקופתו של סלאח דין. החלום שאירופה חולמת על עצמה רודף ומשפיע על המזרח התיכון. מהפרדיגמה האירופאי והקריאה מחדש את מלחמות השחרור, נובע פרדיגמה פאלסטיני. בעוד שהפרדיגמה הויטנאמי הושתת על התזה לפיה אין להשיג מטרות מלחמה אלא דרך נצחון צבאי, הפרדיגמה הפאלסטיני נוסד על תיזה הפוכה: אין משיגים מטרה במלחמה אלא על ידי התבוסה הצבאית, על תנאי שהיא חוזרת על עצמה: להרבות במתים, להפגין את נחיתות הנשק, לתכנן את האנדרלמוסיה החומרית והמוסרית של האוכלוסיה, ביחד עם הפיכתה של אלימות עיוורת לעדות לכך שהם החלשים ביותר.

איך הקליניקה הפסיכואנליטית יכולה לעזור לנו לחשוב את מה שלפעמים מוכיח את עצמו כממשי שחומק מכל דמיון וחשיבה? אני מוצאת שבמידה מסוימת הגישה הלאקאנינית לאני יכולה להטיל אור על ההתרחשויות החברתיות האלו. אני פונה אל פרק מסוים בספרו של ג'אק אלאן מילר DONC, פרק הקרוי "המבנה הכללי של ההכרה השגויה  (meconnaissance). זהו פרק בו מילר מבהיר את המשגת האני אצל לאקאן ואיך המבנה הקרוי אצל פרויד הICH עוזר להבנת העמדה של הקורבן.

לאקאן, מבהיר מילר, אינו מסכים עם ההגדרה של הגל את השגעון כעמדה בה מישהו חושב את עצמו למה שהוא איננו. זה לא שעני מרוד שחושב את עצמו למלך יותר משוגע ממלך שחושב את עצמו למלך. החדות של לאקאן היא דווקא להדגיש שהמחשבה שאני =אני היא דווקא המשוגעת, או המשגעת. זאת הכרה שגויה. זאת תפיסה של האני שמזדהה עם מה שאחרים חושבים עליו או שמחזיקה את האני כזהה לעצמו, דבר שמוכח ככוזב לא רק באנליזה אלא במיליון מקרים בחיים של כל מנדהו. השגיאה בלחשוב את עצמך אינה לחשוב את עצמך אחר ממה שהנך אלא דווקא לחשוב שאתה אחד. למעשה ההכרה השגויה הזו (meconnaissance) היא מחשבת שווא של זהות, אומר מילר. היא שמה את האחר בחוץ. זאת עמדה סוביקטיבית ללא אפשרות של התפתחות דיאלקטית וללא מוצא  מלבד לאלימות נגד הסדר שבאחר הגדול.

אך, בתנועה של האלימות נגד הסדר החברתי האני פוגע בעצמו בדרך של המכה החוזרת אליו מהחברה. האני מתכחש לעובדה שהוא נוכח באחר, שהאחר נוכח בו. הזהות הזו הדלירנטית ממכרת כי היא מקור של גאווה שהאני נאחז בה ומתענג בה.

בנוסף: יש זיקה וקרבה מבנית, מתמדת, בין האני והעמדה או הכמיהה, אפילו, לעמדת הקורבן. הנרציזם של אני =אני כורך בחובו את הניכור מהסדר החברתי  כאחר (הגדול)  והאחר מנצח דווקא לא בשל היותו חזק יותר אלא מפני שבהכותו- את עצמי אני מכה. יש חוק הנובע מאלה והוא החוק של הקירבון הבלתי נמנע של האני.

מכאן שהעמדה הנרציסטית נוטה להתאבדות.

אצל הפאלסטינים, הלחץ הפוליטי והדתי המופעל עליהם לרשת ולגלם את השם "פליט" אשר בא ביחד עם הוודאות על כך שהשיבה תתרחש וישראל תיעלם, יוצר את אותה המחשבת שווא של האני=אני. השם שנדבק בהם ביחד עם האיסלמיזציה שמנכרת אותם מהאחר יוצרים מתח משתק שהיציאה ממנו היא האלימות.

אנחנו, מנגד, תוהים על מה פרוש להיות יהודי ולהיות ישראלי. לאורך הזמן למדנו שהשאלה הרבה יותר טובה מכל תשובה. בוודאי עדיפה השאלה על פני התשובה  המוצעת כשהיא מוסיפה את השם "יהודית" למדינת ישראל.

מכיוון שלמדנו שהתשובה של הזהות היא למעשה דלירנטית, חיוני לנו להעדיף להתחקות על מה הן הדרכים לחיות במזרח התיכון  על פני הוספת שמות לעצמנו שרק מעמיקים את הניכור ואת השגיה שבהכרה. שהרי אנחנו, היהודים, לא זהים לעצמנו, היהודים. וזה הדבר היחיד שעושה את השם "יהודי" לנסבל עבור מי שנושא אותו.

هنالك حدٌّ للتّلذّذ وهو الرّغبة في الحياة

سوسانا هولر

‍

في هذه الأيّام، وفيما تنظّم حماس المظاهرات المُسمّاة مظاهرات العودة، والتي قُتِل فيها عشرات الفلسطينيّين، بات السّؤال حول الضّحيّة/القربان ملحًّا جدًّا، في البعدَين المعنويّين للكلمة في اللّغة العبريّة: victim and sacrifice.

يبدو أنّ حماس نجحت بسهولة في إحضار الآلاف إلى الحدود؛ تلك الحدود بين غزّة وإسرائيل والحدود بين الحياة والموت. نداء البطولة والتّضحية ذاك من السّهل أن ينجح، وأن يسحر ويأسر من يحيا في غزّة حياة فيها صعوبة بالغة لتطوير وتغذية الأماني، أو الأفعال المعقولة غاياتها أو الرّغبة في التّأثير على المصير. إنّ فشل السّلطة، والحياة الاجتماعيّة والاقتصاديّة في غزّة، يؤدّي إلى تردّي قيمة الحياة. لذا، يشهد البعض بأنّ الموت أسهل. الاستثمار في الموت مقابل الكاميرات وباسم الجهاد أفخر بكثير من أن تموت جوعًا أو من الأمراض المعدية.

وهكذا حصل أنّنا عند الحدود مع غزّة لم نواجهْ عدوًّا يريد أن يقتلنا، بقدر ما واجهنا عدوًّا يريد أن يُقتَل على أيدينا. يمكننا أن نفهم أيضًا أنّ اجتياز الحشود للحدود كان هدفه أيضًا اختطاف الجنود وكلّ ما ينطوي ذلك عليه، لكنّنا في الغالب كنا شاهدين على الهرولة الجنونيّة وغير المنظّمة نحو القنّاصة بحضور الكاميرات.  ولربّما لا يجدر أن نصفها بغير المنظّمة، إذ إنّ حماس قصدتْ عمدًا ذاك الجنون.

إنّ الضّعف العسكريّ الفلسطينيّ هو بحدّ ذاته سلاح ذو قوّة بالغة من الصّعب مواجهته، إذ من المستحيل التغلّب على هذه القوّة بالقوّة العسكريّة.

أحاول أن أفهم، أو أن أفكّر في الأمر من جانبين.

الجانب الأوّل هو ذاك الذي يمكن استنباطه من درس لِـ لاكان في إطار سمينار Les Non Dupes Errent، في الـ 20 من تشرين الثّاني 1973. هناك، يتكلّم لاكان عن مفهوم "العشوائية" لدى أرسطو، الذي تحدّث على سبيل المثال عن عدم إمكانيّة حساب نتائج معركة ما في الحرب مسبقًا. وفعلًا، يوافقه لاكان الرّأي، إذ من غير الممكن توقّع النّتيجة مسبقًا، لأنّنا لا نستطيع أن نحسب التّلذّذ، والإثارة اللّذين سوف يختبرهما المشاركون. يقول لاكان إنّ الطّرفين في هذه الحالة هما عملّيًّا خطابان متحرّكان، يصمد كلّ منهما في المعركة لأنه يثق بقائده. لكن، في حال كان فيه أحد الطرفين يتلذّذ بالذات من كونه سيُقتَل فإنّه حتمًا سينتصر.

أمّا الجانب الثاني فمأخوذ من كتاب جان كلود ميلنر، Les Penchants Criminels de l’Europe Democratique.

في كتابه، يتطرّق ميلنر إلى علاقة قارّة أوروبا بإسرائيل، ويقول إنّها علاقة تعيق حلم أوروبا عن نفسها. فأوروبا بعد المحرقة، وكي تتمكّن من أن تحلم أنّها عادلة، من الضروري أن تُريد اختفاء إسرائيل، فالأخيرة تذكّرها بعارها. في الواقع، على المنطقة أن تعود وأن تتراجع نحو ما كانت عليه في أيّام صلاح الدّين. إنّ حلم أوروبا عن نفسها يُطارد الشّرق الأوسط ويؤثّر عليه. من النّموذج الأوروبيّ وإعادة نداء حرب التّحرير، ينبثق النّموذج الفلسطينيّ. وبينما ارتكز النّموذج الفييتناميّ على فكرة مفادها أنّه ليس ثمّة تحقيق للغايات في الحرب سوى بواسطة انتصارات عسكريّة، فإنّ النّموذج الفلسطينيّ تأسّس على فكرة معاكسة: لا تحقيق للغايات في الحرب، إلا عن طريق الهزيمة العسكريّة، وشريطة أن تكرّر ذاتها: الإكثار من الموتى، إظهار دونيّة الأسلحة المُستخدمة، تخطيط الفوضى المادّيّة والأخلاقيّة لدى الشّعب، وفي الآن ذاته تحويل العنف الأعمى إلى شهادة بأنّهم الأضعف.

كيف يمكن للعيادة التّحليليّة النّفسيّة أن تساعدنا على التّفكير في ذاك الذي يطرح نفسه أحيانًا كواقعيّ، والذي يتملّص من أيّ خيال أو فكر؟ أرى أنّه وإلى حدّ معين بمقدور التوجّه اللاكاني للـ "أنا" أن يلقي الضّوء على هذه الأحداث الاجتماعيّة. أتحدّث عن فصل معيّن في كتاب جاك ألين ميلير DONC، واسمه "المبنى العامّ للإدراك المغلوط" (meconnaissance). في هذا الفصل، يوضّح ميلير تصوّر الـ "أنا" لدى لاكان، وكيف أنّ المبنى الذي يطلق عليه فرويد اسم ICH يساعد على فهم موقف الضّحيّة.

يوضّح ميلير أنّ لاكان لا يوافق على تعريف هيغل للجنون على أنّه الموقف الذي فيه يُخيّل لشخص ما أنّه شيء غير ذاته. فالفقير المعدم الذي يظنّ أنّه ملك ليس أكثر جنونًا من الملك الذي يظنّ أنّه ملك. تكمن حدّة لاكان، تحديدًا، في تأكيده على أنّ فكرة أنا = أنا هي الجنون بعينه، أو هي المسبّبة للجنون. إنّها إدراك مغلوط. إنّها نظرة للأنا متماهية مع ما يعتقده الآخرون عن الأنا، أو نظرة تتشبّث بأن ترى الأنا كمطابق لذاته، وهو أمر أُثبِت أنّه مغلوط ليس فقط في التّحليل النّفسيّ بل في مليون حالة حياتيّة لدى أيّ شخص كان. إنّ الخطأ في أن تفكّر في نفسك لا يكمن في أن تفكّر أنّك مختلف عن ذاتك، بل تحديدًا في أن تفكّر أنّك شخص واحد. في الواقع، هذا الإدراك المغلوط (meconnaissance) هو فكرة وهمية عن الهويّة، يقول ميلير. وهو يضع الآخر في الخارج. إنّه موقف ذاتيّ دون إمكانيّة تطوّر ديالكتيكيّة، ومن دون مخرج، عدا العنف ضدّ النّظام الذي للآخر الكبير.

لكنّ من خلال حركة العنف هذه ضدّ النّظام الاجتماعي، يُؤذي الأنا نفسه من خلال الضّربة العائدة إليه من قبل المجتمع. ينكر الأنا حقيقة حضوره في الآخر، وحقيقة حضور الآخر فيه. هذه الهويّة الهذيانيّة تُسبّب الإدمان، لأنّها مصدر فخر يتشبّث بها الأنا ويتلذّذ بواسطتها.

بالإضافة إلى ذلك، هناك صلة وتقارب بنيويّ دائم، بين الأنا وبين موقف الضّحيّة، وهناك حتّى توق إلى هذا الموقف. إنّ نرجسيّة الأنا = أنا تنطوي على الاغتراب من للنّظام الاجتماعيّ كآخر (الآخر الكبير)، والآخر الكبير ينتصر ليس لكونه أقوى بالذات، بل لأنّنا عندما نضربه – انما نضرب أنفسنا. هناك قانون ينبع من كلّ ذلك وهو القانون الحتميّ للتّضحية بالذّات.

من هذا المنطلق، فإنّ الموقف النّرجسيّ يميل إلى الانتحار.

هناك ضغوط سياسيّة ودينيّة لدى الفلسطينيّين تدفعهم إلى وراثة كنية "اللاجئ" ولعب ذلك الدّور، ويرافقها يقين بأنّ العودة سوف تحصل وأنّ إسرائيل سوف تزول، وهو ما يُنتج الفكرة الهذيانيّة تلك – أنا = أنا. تلك الكنية التي اقترنت بهم، إلى جانب الأسلمة التي تعزلهم عن الآخر، يُنتجان توتّرًا يُسبّب الشّلل، توتّرًا يكون الخروج منه بواسطة العنف.

أمّا نحن، من الجهة الأخرى، فنتساءل عن معنى أن تكون يهوديًّا وإسرائيليًّا. ومع الزّمن، تعلّمنا أنّ السّؤال أفضل من أيّ جواب ممكن. والسّؤال بالتّأكيد أفضل من الإجابة المُقترحة، التي تقضي بإضافة كنية "يهوديّة" إلى دولة إسرائيل.

ولأنّنا تعلّمنا أنّ الإجابة عن سؤال الهوية هي هذيانيّة، من الملحّ لنا أن نفضّل البحث عن السبل للحياة في الشّرق الأوسط، على إضافة الكنايات لأنفسنا – كنايات من شأنها فقط أن تعزّز العزلة والخطأ الإدراكيّ. إذ إنّنا، أي اليهود، لسنا مطابقين لأنفسنا، اليهود؛ وهذا هو الأمر الوحيد الذي يجعل كنية "يهوديّ" مُحتملة لمن يحملها.