היום שאחרי...המונח ״אחרי״ מהווה הזמנה לבדוק את אשר יהיה ובדיעבד גם את אשר כבר היה, את מה שקדם. השאלה ׳מה יהיה?׳ היא שאלה המופנית מצד אחד אל הלא ידוע ומצד אחר אל האיווי המניע את ההתנהלות. ׳מה יהיה׳ הוא לרוב בגדר השערות, אפשרויות, ורק בדיעבד ניתן לתת משמעות למה שאירע.
ורדה, חברת קיבוץ ניר עוז, אחת החטופות מה-7 באוקטובר, בדברה על השבת השחורה, הכריזה: ״אין לי ארץ, אין לי דגל... אין...״, אין לה כל הדברים שבהם האמינה, כאילו כל מה שקדם נמחק בהינף יד על ידי כל גורם שאמור היה להגן עליה ועל כלל האזרחים.
היום שאחרי, הייתי אומרת, אחרי האבל הלא מסתיים על מה שאבד, משרה אווירה מלנכולית על החברה. לעיתים קרובות יש נקודה, בעצם שאלה חוזרת בדבריהם של אזרחים: האם החברה הישראלית תצליח להתגבר על השבר העמוק שנפער? אחת התשובות השכיחות היא: אם המדינה לא תחזיר את החטופים לא תהיה כל התאוששות, הערך שנחשב היה לערך עליון, ערך החיים של אזרחים וחיילים, נעלם. מצד אחד עם נפילת האידאלים, התגברה באופן בולט תחושתם של האזרחים על הפיכתם ל-׳פסולת׳ אנושית שאינה נלקחת בחשבון. מצד אחר הלכה והתחזקה בחברה הופעתן של שתי תופעות בעיקר: האחת, ההתעצמות האדירה של אלימות ברחוב, לא רק מפיגועים של שהידים, אלא גם מהשיח החברתי בכללו, ולא פחות מכך השיח של גורמי שלטון; כולם ביטויים של מעין קריאה למלחמה הלובשת פנים מגוונות שחושפות קיומה של ההנחה כי החוק הוא בידי כל אחד. התופעה השנייה היא התגייסות החברה האזרחית בניסיון לכסות על חסרים מסוגים שונים ולענות על הצרכים הבסיסיים של האזרחים והחיילים. החברה הישראלית׳יודעת להסתדר׳ , יכולה להשתמש ברעיון של ׳הגנה׳ – תפקיד אבהי במלוא מובן המילה –וליישמו ככלי להמצאת דרכי התארגנות וחיפוי על תחושת היתמות והפקרת האזרחים. היעדר האמונה בגורמים המגינים והצפייה להגנה הביאו לוויתור על אידאל דמיוני ולכך שסוגיות בוערות הפכו למנוע להתנהלות ולהתקבצות של אזרחים.
מכיוון אחר, השבר הוליד סיסמה: ״יחד ננצח״, ששודרה בכל אמצעי אפשרי ומלאה את פיהם של רבים כקריאה ליצירת אשלייה כי איחוד דמיוני יהווה בסיס לניצחון, קריאה הנשענת על עקרון מתעתע של ׳כולנו אחים׳, ׳כולנו חברים׳ המוצג כפתרון לכול. האומנם? פעמים רבות מתעוררת אצלי השאלה על איזה ניצחון מדובר? ניצחון של מה? בעצם על מה? יתכן שמדובר בניצחון פעולת טשטוש ההבדלים, בניסיון ליצור אידאל באופן מלאכותי כשלמעשה המנוצח היחיד כאן הוא העם עצמו.
בפסיכואנליזה רעיון הבדיעבד הנו מרכזי. עקרון זה מאפיין את הבניית הסימפטום ואת העובדה שרק ב-׳אחרי׳ניתן לתת משמעות להתרחשויות, לאירועים ועוד. בשידור טלוויזיה , אחד מכתבי השטח טען באופן ברור שברגע ההלם לא תופסים את אשר קורה ורק אחרי אפשר לעבד את הדברים ולתפוס את מה שאירע. הנקודה הזו רלוונטית תמיד, אך ביתר שאת בעקבות אירועים מטלטלים. בצמתים מסוג זה, גורמים שונים הפועלים בתחום בריאות הנפש, יעוץ, חינוך ועוד מניחים מראש שיש הכרח מידי להתערבות טיפולית מכל סוג ובמובן מסוים קובעים מראש את משמעות האירוע בעבור אלה שיתכן שעדיין אינם חשים בצורך לקבל סיוע נפשי מרוב בלבול והלם. אכן למשל, אחת מחברות קיבוץ שבעוטף, ציינה בזמן האחרון שעדיין לא פנתה לטיפול מאחר שקודם עליה לתפוס את אשר היה. מובן שיש מקום להיצע, אך יש מקום גם להבחנה בין היצע לקביעה ותכתיב.
כתב טלוויזיה אחר ציין שהחברה הישראלית התמכרה לשקט. הטיעון שלו היה מבחינתי מעניין מאוד. איזה סוג של שקט היה? נראה לי שנשזרה בו ההכחשה שנראה כי התקיימה בנוגע לנתונים ברורים של המצב. היה זה שקט שהעצים אשליה וכמובן, בשעה שאשליה מתנפצת, הכאב והאכזבה יכולים להיות עצומים ובלתי נסבלים מאחר שהם חושפים חוסר אונים מוחלט ופגיעות אדירה.
ההחלטה הממשלתית להכריז על יום אבל לאומי, עוד טקס מכסה ואשלייתי המנסה ליצור תחושה שלאחדות ומשתמש לשם כך בפועלו של הכוח הצבאי והשיח על ׳גבורה׳ מצד לוחמים ואזרחים. בעוד מדי יום שומעים אנו את המשפט ׳הותר לפרסום..׳ והמלחמה טרם הסתיימה והחטופים עדיין שם, כיצד ניתן לדבר על זיכרון ועל אבל...?
היום שאחרי כרוך יהיה בבנייה מחודשת של החברה ומוסדותיה מתוך פקחון מירבי שבו יש ללא ספק מקום לאידאלים, אך העניין הוא מהי נקודת המוצא הפונה אליהם, ההכחשה או הבהירות.
اليوم التالي ... مصطلح "التالي" هو دعوة لفحص ما سيكون، وبأثرٍرجعيٍ إلى ما قد كان بالفعل أيضا، ما سبق. السؤال "ماذا سيحدث؟" هو سؤال موجه إلى المجهول من ناحية، وإلى الرغبة التي تحرك السلوك من ناحية أخرى. عادة ما يكون "ماذا سيحدث؟" هو مجرد تكهنات وافتراضات، وفقط بأثرٍ رجعيٍ يمكننا اعطاء معنى لما حدث.
تقول فاردا، وهي عضو في كيبوتس نير عوز، إحدى المختطفات في 7 أكتوبر، متحدثة عن السبت الأسود: "ليس لدي بلد، وليس لدي علم... لا... "، ليس لديها كل الأشياء التي كانت تؤمن بها، وكأن كل ما سبق قد تم محوه بلمح البصر من قبل كل الأطراف التي كان من المفترض أن تحميها وتحمي جميع المواطنين. يلقي اليوم التالي، يمكنني القول، بعد الحداد الذي لا ينتهي على ما فُقِد، غمامة من الحزن على المجتمع. غالبا ما تكون هناك نقطة، هي في الواقع سؤال متكرر في أحاديث المواطنين: هل سينجح المجتمع الإسرائيلي في التغلب على الصدع العميق الذي تكوَّن؟ إحدى الإجابات الشائعة هي: إذا لم تعيد الدولة المختطفين، فلن يكون هناك تعافٍ، القيمة التي كانت تعتبر قيمة عليا، قيمة أرواح المدنيين والجنود، اضمحلت. من ناحية معينة، مع سقوط المثل العليا، تعاظم، وبشكل كبير، شعور المواطنين بأنهم تحولوا إلى"نفايات" بشرية لا تؤخذ في الاعتبار. من ناحية أخرى، هناك ظاهرتان تتزايدان في المجتمع: الأولى، تفاقم العنف في الشوارع بشكل هائل، ليس فقط في عمليات الشهداء الإرهابية، وإنما في الخطاب الاجتماعي بشكل عام أيضًا، ولا يقل عن ذلك في خطاب المسؤولين الحكوميين; جميعها تجليات لنوع من النداء إلى حرب تتخذ جوانب متنوعة التي تكشف عن وجود افتراض بأن القانون في يد كل فرد. أما الظاهرة الثانية فهي تجنّد المجتمع المدني في محاولة لسد النواقص في نواحٍ مختلفة وتلبية الاحتياجات الأساسية للمدنيين والجنود. يعرف المجتمع الإسرائيلي "كيف يتدبر أمره" يعرف كيف يستخدم فكرة "الحماية" - الدور الأبوي بالمعنى الكامل للكلمة - ويطبقها كأداة لابتكار طرق التنظيم والتستر على الشعور باليتم والتخلي عن المواطنين. أدى فقدان الإيمان بالجهات الحامية وتوقع الحماية إلى التخلي عن المثل الأعلى الوهمي ولحقيقة أن القضايا الملحة أصبحت محركا لسلوك المواطنين وتكاتفهم.
ومن جهة أخرى، تمخض عن هذا الصدع شعار "معا سننتصر"، والذي تم بثه بكل الوسائل الممكنة وملأ أفواه الكثيرين كدعوة لخلق الوهم بأن هذا الاتحاد الوهمي سيشكل قاعدة للنصر، نداء يعتمد على المبدأ الخادع المتمثل في "كلنا إخوة"، "كلنا أصدقاء"، والذي يُعرض وكأنه حل لكل وضع. أحقًا؟ أتساءل في كثير من الأحيان، عن أي انتصار يتحدثون؟ انتصار من؟ في الواقع، على من؟ من الممكن أن يكون المقصود انتصارا لعملية طمس الاختلافات، في محاولة لخلق مثل أعلى مصطنع بينما في الواقع الخاسر الوحيد هنا هو الشعب.
في التحليل النفسي، تعتبر فكرة الأثر الرجعي (الإدراك المتأخر) فكرة مركزية. يميز هذا المبدأ بناء العارض وحقيقة أنه فقط فيما "بعد" يمكن للمرء أن يجد معنى للمجريات والأحداث وغيرها. في بث تلفزيوني، ادعى أحد المراسلين الميدانيين بوضوح أنه في لحظة الصدمة لا تفهم ما يحدث، وبعدها فقط يمكنك معالجة الأشياء وفهم ما قد حدث. هذه النقطة سديدة دائما، خاصةً في أعقاب أحداث مروعة. في مثل هذه المنعطفات، تفترض الهيئات المختلفة العاملة في مجال الصحة النفسية، الاستشارة والتربية وغيرها، مسبقا، أن هناك حاجة فورية للتدخل العلاجي بكل أنواعه، وبمعنى ما فإنها تحدد مسبقا معنى الحدث بالنسبة لأولئك الذين ربما لا يشعرون بعد بالحاجة إلى تلقي مساعدة نفسية في غمرة الارتباك والصدمة. في الواقع، على سبيل المثال، قالت إحدى أعضاء كيبوتس في المنطقة الحدودية مؤخرا أنها لم تتوجه طالبة للعلاج بعد لأن عليها أولا أن تفهم ما قد حدث. العرض أمر مقبول بالتأكيد، ولكن يجب فسح المجال للتمييز بين العرض والفرض والإملاء.
وأشار مراسل تلفزيوني آخر إلى أن المجتمع الإسرائيلي أصبح مدمنا على الصمت. كانت حجته مثيرة للاهتمام بالنسبة لي. أي نوع من الصمت كان؟ يبدو لي أنه كان محبوك مع الإنكار الذي يبدو أنه كان قائمّا فيما يتعلق بالحقائق الواضحة عن الوضع. لقد كان صمتًا يعزز الوهم، وبطبيعة الحال، عندما يتحطم الوهم، يمكن أن يصبح الألم وخيبة الأمل هائلين ولا يطاقان لأنهما يكشفان عن العجز المطلق والضعف الهائل.
إن قرار الحكومة بإعلان يوم حداد وطني، وهو يوم مراسيم تستري وهمي آخر يحاول خلق شعور بالوحدة ويستخدم لهذا الغرض عمل القوة العسكرية وخطاب "البطولة" من جانب المقاتلين والمدنيين. بينما نسمع كل يوم عبارة "سُمح بالنشر ... " والحرب لم تنته بعد والمختطفون ما زالوا هناك، كيف يمكن التحدث عن الذاكرة وعن الحداد...؟
سوف يتضمن اليوم التالي إعادة بناء المجتمع ومؤسساته بأقصى قدر من الحكمة،حيث يكون هناك، بلا شك، مجال للمثل العليا، لكن المهم في الموضوع ماذا ستكون نقطة التوجه نحوهم، الإنكار أم الوضوح.
