רק ככה אני יכול איכשהו להתקרב אליו, אל הזה הזה, יימח שמו, בלי למות מזה, תופס? להתנועע מולו אני חייב, לזוז, לא לקפוא כמו עכבר מול נחש! מוכרח להרגיש, אפילו רק לרגע, לחצי שנייה, את המקום החופשי האחרון שאולי עוד נשאר בי, את הרבע ניצוץ שעוד איכשהו מהבהב לי שם בִּפְנים, שההוא המנוול לא הצליח לכבות... טפו! אין לי דרך אחרת, תבין: לי אין דרך אחרת.
(דויד גרוסמן, "נופל מחוץ לזמן", עמוד 77) [1]
אתיקה של אי-ציות, עליה כותב גי בריול, מופיעה לא רק באירועים היסטוריים גדולים, בהכרעות של עת מלחמה או פוליטיקה ברמה המדינית, אלא גם בבחירות תרבותיות סמויות יותר מהעין. היתקלות באחת שכזו התרחשה כאשר עיינתי במסמך בעל חשיבות בהיסטוריה של הספרות העברית בארץ: שני גיליונותיו הראשונים של כתב-העת סימן קריאה, בהובלתו של מנחם פרי. [2] בפתיח לגיליון השני מ-1973 מתייחס עורך המשנה, ניסים קלדרון, ל"חרפה" (כך במקור) המתרחשת באגודת הסופרים העבריים, ומתכוון למניעת דיון בנוגע לכניסתם של סופרים ערבים לאגודה.[3] קלדרון מדבר על "תפיסה דוחה של המסגרת הלאומית", ומוסיף: "כאילו יסוד לקיומו של האופי הלאומי-יהודי הוא עצם המוצא הביולוגי הכופה ערכים ולא פעילות מרצון, על בסיס המוצא הביולוגי והתנאים שיצר, הבוחרת ערכים, החייבת לבחור." הנה הדגש על פעילות מרצון, על בחירת ערכים ועל חובת הבחירה. קלדרון טוען שעיקר הבעיה הוא אי-התנגדותם של הסופרים החברים באגודה ל"צעד מביש של מניעת דיון", וכי הרוב הכנוע "גילה כמה חרד הוא לעולמו הרוחני הלאומני והמדולדל".
גי בריול כותב שהפסיכואנליזה "מגלה שהאדם נושא בתוכו תמונות שחורות בקשר לזולת ושהוצאתן לפועל מעלה את שאלת הבחירה, זו של הסירוב או זו של הכניעה. מכאן, נוצר קשר מסוים בין הבחירה לבין אתיקה של אי-ציות." קלדרון מאתר רגע של התחמקות מאחריות, האחריות לסרב, רגע של כניעה להחלטה שרירותית של האחר הגדול, הלובש במקרה זה את צורתו בתור "אגודת הסופרים העבריים".
בחירתו של קלדרון להביא את החרפה שבסגרגציה בתחילת דרכו של כתב-עת חדש אינה עניין של מה בכך, יש בה הצהרת כוונות וסימן-דרך. חיזוק לכך ניתן למצוא בציטוטים המקדימים את דבריו של קלדרון ולוכדים את רוח החבורה הספרותית שעומדת מאחורי יצירת סימן קריאה. תחילה ציטוט משל י.ח. ברנר, התוקף את אלו התובעים "פרוגראמה" מסודרת וברורה לקבוצה: "כי איש אשר אוזניים לו ולב לו לשמוע ולהבחין בין אומר לאומר, בין מלים למלים ובין קריאות לקריאות, הוא ידע ויבין מעצמו כי לא מקרירות רוח ומחוסר פרינציפים או מרצון למצוא חן בעיני הכל לא נחרות על השער: כיתה זו אנחנו, בשיטה זו אנו מחזיקים וכל הזר לא יבוא פנימה." עם ההקשר הנוכחי, נראה לי מתאים לקרוא את דבריו של ברנר כרמיזה לאתיקה מסוימת, לא שרירותית, העומדת מאחורי הסירוב לכיתתיות.הצהרת הכוונות של מנחם פרי ומאיר ויזלטיר בפתיח לחוברת הראשונה, מ-1972, מחזקת כיוון זה, בהציבם את סימן קריאה ככתב-עת שחותר תחת הפרוגראמה המקובלת והשכיחה במרחב הספרותי של אותה תקופה: "חוברת זו היא פסיעה ראשונה במסע יומרני מאוד. העורכים והסופרים המסתופפים מסביב ל'סימן קריאה' יוצאים למסע זה מתוך הרגשת צורך חיוני, מתוך הרגשת מחסור. נעמיד את יומרתנו בפשטותה, ונאמר כך: המתהווה הספרותי בארץ אין לו מרחב-מחיה אמיתי, אין לו מסגרות משמעיות – אין לו במה שנבנתה על-פי צרכיו ועל פי צרכי הקוראים."[4] בהמשך ויזלטיר ופרי מתייחסים לשמו של כתב-העת: "קראנו לבמה זו 'סימן קריאה' מתוך מחשבה שתיעשה סימן לקריאה – סימן מה לקרוא. ברי לנו שיהיו אנשים שיזדרזו להעמיד סימני-שאלה. סימני-שאלה הם דבר מתבקש, ונוח לנו במחיצתם של סימני-שאלה." המולידים והעורכים של כתב-העת מייצרים פעולה שיש בה אי-ציות (להלך הרוח המקובל), ובה בעת מותירה מקום לדיאלוג, לפחות כך בהצהרת הכוונות. כלומר, זו פעולה של אי-ציות המזמינה את קוראיה לאי-ציות משלהם. הייתי אומר, שאי-הציות, המופיע כסימן קריאה (חלופה, כיוון אלטרנטיבי), מזמין כמטונימיה גם סימן-שאלה. המטפורה (במובן של החלפה) מאפשרת את המשך שרשור המסמנים. הציות אינו מזמין סימני-שאלה. החרפה של החברים באגודת הסופרים, בהישען על דבריו של קלדרון, הייתה בכך שהתחמקו מסימני שאלה, ולכן הכשירו את הקרקע למעבר מלאומיות ללאומנות. במובן מסוים, סימן קריאה מציב את עצמו כאלטרנטיבה לאחר הגדול של אגודת הסופרים.
הציטוט השני, המקדים את דבריו של ניסים קלדרון ב-"סימן קריאה 2", הוא של הסופר יעקב פיכמן:"בחוברת אחת של מכתב-עתי אין עוד משום פרוגראמה. גם אם רצון העורך יהיה ברור ומסויים, עוד יד המקרה עשויה לשנות הרבה ולטשטש הרבה לפעמים. ואולם אם מתוך הדפים הראשונים אין רוח מנשבת ואין רמז לרצון של יצירה, ואין שאיפה רעננה להתנערות, להתחדשות, לצאת מתוך הקיפאון – מוטב לו למכתב-עתי /זה שלא נוצר משנוצר. כל אורגן ספרותי חדש אינו אלא גילוי של רצון חדש. רק יסוד זה נותן לו זכות קיום. [5] דין הבחירה של עורך כתב-עת אינו כדיני הכרעות מוסריות של חיים ומוות, ובכל זאת, דבריו של פיכמן, שנבחרו כסימן קריאה עבור חבורה ספרותית מלאת עזוז שהשפעתה הייתה רבה, יכולים להטוות כיוון גם עבור "פולמוס" כעבור ארבעים וחמש שנה, בהאירם רמה נוספת של אי-ציות כאתיקה: גילוי של רצון חדש כסירוב לקיפאון.
זהו תנאי הכרחי לכתב-עת שמבקש, אם לא להציע פרוגראמה חדשה, לכל הפחות להתנגד לפרוגראמה הקיימת.
[1] גרוסמן,דויד (2011). נופל מחוץ לזמן. הספריה החדשה, הוצאת הקיבוץ המאוחד/ספרי סימן קריאה/כנרת, זמורה-ביתן, מוציאים לאור
[2] כתב -העת "סימן קריאה", רבעון מעורב לספרות, שהפך בהמשך לשנתון, יצא לאור בין השנים 1972 ל-1991 בהוצאת "ספרי סימן קריאה", מפעלים אוניברסיטאיים להוצאה לאור בע"מ (בסך-הכל 22 גיליונות).
[3] "סימן קריאה", גיליון 2, מאי 1973, עמוד 7.
[4] "סימן קריאה", גליון 1, ספטמבר 1972, עמוד 6.
[5] ראו הערה מס' 3.
"سيمان كريئاه"[1] إلى "بولموس"
(في أعقاب مقال "العصيان" بقلم ج. بريول)
أمير كلوغمان
هكذا فقط يُمكنني بطريقة ما أن أتقرّب منه، من هذا الـ هذا، محَقَ الله اسمه، من دون أن أموت بسبب ذلك، أتدرك؟ عليّ أن أهتزّ قبالته، أن أتحرّك، ألّا أتسمّر كالفأر أمام أفعى! عليّ أن أشعر، ولو للحظة، أو لنصف لحظة، بذلك المكان الحرّ الأخير الذي ربّما ما زال فيّ، ربع الومضة التي ما زالت لسبب ما تومض لي هناك في داخلي، ذلك الربع الذي لم ينجح الحقير في إخماده... إخص! لا طريق أخرى أمامي، افهمْ ذلك: لا طريق أخرى أمامي.
(دافيد غروسمان، "נופל מחוץ לזמן"، ص. 77)[2]
لا تظهر أخلاقية العصيان، التي كتب عنها ج. بريول، في أحداث تّاريخيّة لكبرى فحسب، أو في اللحظات الحاسمة في زمن الحرب أو في السّياسة على المستوى الدّوليّ، وإنّما تظهر أيضًا في خيارات ثقافيّة أكثر مواراةً. لقد صادفت موقفًا كهذا أثناء معاينتي لمستند ذي أهمّيّة في تاريخ الأدب العبريّ في البلاد: أوّل عددين من مجلة سيمان كريئاه، التي أنشأها مناحم بيري.[3] في افتتاحيّة العدد الثاني من العام 1973، يتطرّق المحرّر المساعد، نيسيم كالدرون، إلى "العار" (هكذا تظهر الكلمة في الأصل) الذي يحصل في نقابة الأدباء العبريّين، ويقصد بذلك منع عقد نقاش بخصوص دخول أدباء عرب إلى النقابة.[4] يكتب كالدرون عن "مفهوم مُنفّر للإطار القوميّ"، ويضيف: "كأنّ أساس وجود الطّابع القوميّ اليهوديّ هو مجرّد الأصل البيولوجيّ الذي يفرض قيمًا وليس النّشاط الإراديّ - على أساس الأصل البيولوجيّ والشّروط التي أنتجها - الذي يختار القيم، والمجبر على الاختيار." نجد هنا تشديدًا على النّشاط الإراديّ، على اختيار القيم ووجوب الاختيار. يدّعي كالدرون أنّ جوهر المشكلة يكمن في عدم معارضة الأدباء الأعضاء في النقابة لمثل هذه "الخطوة المُخجلة المتمثّلة بمنع النّقاش"، وأنّ الأغلبيّة الخانعة "اكتشفت إلى أيّ حدّ تخشى على عالمها الرّوحانيّ القومجيّ والمُترهّل".
كتب ج. بريول في مقاله أنّ التّحليل النّفسيّ "يكشف عن أنّ الإنسان يحمل في داخله صورًا سوداء بخصوص الآخرين، وأنّ إخراجها إلى حيّز التّنفيذ يُثير مسألة الاختيار، اختيار الرفض أو اختيار الرّضوخ. إنطلاقًا من هذه النّقطة، ينشأ رابط معيّن بين الاختيار وبين أخلاق العصيان". يكشف كالدرون عن لحظة تملّص من المسؤوليّة، مسؤوليّة الرّفض، لحظة من الرّضوخ لقرار تعسّفيّ اتّخذه الآخر الكبير، الذي يرتدي في هذه الحالة زيّ "نقابة الأدباء العبريّين".
إنّ اختيار كالدرون إثارة موضوع العار الكامن في العزل العرقيّ في بداية طريق هذه المجلّة الجديدة ليس مسألة هامشيّة، بل ينطوي على إعلان نوايا وإشارة إلى الطّريق المبتغاة. ويُمكن إيجاد المزيد من الأدلّة لذلك في الاقتباسات التي سبقت كتابات كالدرون والتي تصف روح الجماعة الأدبيّة التي أنشأت مجلّة سيمان كريئاه. نبدأ باقتباس من ي.ح. برنر، يهاجم فيه أولئك الذين يطالبون بـ "برنامج" واضح ومرتّب للمجموعة: "لأنّ الشّخص الذي لديه أذنان وقلب ليسمع وليميّز بين قائل وقائل، بين كلمات وكلمات، وبين قراءات وقراءات، سوف يعلم ويفهم من تلقاء نفسه أنّنا إذا لم نخطّ على الباب عبارة: هذا الصّف هو صفّنا، وهذا الأسلوب أسلوبنا وكلّ من هو غريب لن يدخل - فإنّ ذلك لا ينبع من عدم اكتراث أو من انعدام مبادئ أو من رغبة في إعجاب الجميع." في السّياق الحاليّ، يبدو لي مناسبًا أن نقرأ في كلمات برنر رمزًا لأخلاقيّة معيّنة، غير تعسّفيّة، تقف وراء رفض التّصنيف والتّصفيف.
إن إعلان النّوايا الذي خطّه مناحيم بيري ومئير فيزلطير في مستهلّ الكتيّب الأوّل، من العام 1972، يعزّز هذا الاتّجاه، إذ موضع الاثنان سيمان كريئاه في خانة المجلّة التي تحاول تقويض "البرنامج" السّائد والمتعارف عليه في الحيّز الأدبيّ آنذاك: "هذا الكتيّب هو خطوة أولى في مشوار طموح جدًّا. يبدأ المُحرّرون والأدباء الذين يتحلّقون حول سيمان كريئاه هذا المشوار من منطلق الشعور بحاجة ضروريّة، الشعور بعوز. لنعرضْ طموحنا ببساطته، ولنقلْ ما يلي: لا حيّز حياة حقيقيّ للكيان الأدبيّ في البلاد، ولا أطر واضحة - لا منصّة بُنيت بناءً لحاجاته وحاجات القرّاء."[5] في ما بعد، يتطرّق فيزلطير وبيري إلى اسم المجلّة: "أطلقنا على هذه المنصّة اسم سيمان كريئاه [علامة تعجّب؛ حرفيًّا: إشارة قراءة] ظنًّا منّا أنّها قد تصبح إشارة قراءة - تشير إلى ما تجدر قراءته. من الواضح لنا أنّ هناك أشخاصًا سوف يتعجّلون لوضع علامات سؤال. علامات السّؤال هي أمر مفروغ منه، وإنّنا نشعر بالرّاحة في حضرة علامات السّؤال."
من خلق وأعدّ تلك المجلّة قام بفعل ينطوي على عصيان (للتيّار السّائد)، وفي الآن ذاته يترك فسحة للحوار، أو هذا ما نجده على الأقل في إعلان النّوايا. بما معناه، أنّ فعل العصيان هذا يدعو قارئيه إلى عصيان آخر خاصّ بهم. برأيي فإنّ ذلك العصيان الذي يظهر على شكل علامة تعجّب (بديل، اتّجاه مُغاير)، يستدعي مجازًا أيضًا علامة سؤال. تُتيح هذه الاستعارة (استعارة التّبديل) استمراريّة تسلسل الدّوال. لا يستدعي الإذعان أيّ علامات سؤال. العار الذي طال أعضاء نقابة الأدباء، استنادًا إلى أقوال كالدرون، كان أنّهم تملّصوا من علامات السّؤال، وبذلك مهّدوا الطّريق للانتقال من القوميّة إلى القومجيّة. بمفهوم ما، تموضع مجلّة سيمان كريئاه ذاتها كبديل للآخر الكبير المتمثّل بنقابة الأدباء.
إنّ الفعل التّحليليّ هو أيضًا – عمليًّا - علامة تعجّب تستدعي علامات سؤال. إنّه يطالب بنقش شيء في "البرنامج" الفانطازماطيّ للمُعالَج، بشكل يُتيح وضع علامات سؤال والشروع في عصيان ضدّ كلّ ما يعاود الكرّة تلقائيًّا نتيجة "العودة الإكراهيّة" (repetition compulsion). إعادة إصدار بولموس، بحلّة ديجيتالّية هذه المرّة، هي برأيي بمثابة فعل يستدعي عصيانًا.
أمّا الاقتباس الثّاني، الذي يسبق كتابات نيسيم كالدرون في سيمان كريئاه 2، فهو بقلم الكاتب يعقوف فيخمان:
"في الكتيّب الواحد لهذه المجلّة الدّوريّة، ليس هناك برنامج. حتّى إذا كانت رغبة المحرّر واضحة ومحدّدة، فلا تزال الصّدف قادرة على تغيير الكثير وتمويه الكثير أحيانًا. لكن إذا لم تهبّ من الأوراق الأولى ريحٌ ولم تكن هناك علامة لرغبة في الخلق، ولم يكن هناك طموح منعش إلى الاهتزاز، والتّجدّد، والخروج عن الجمود - فمن الأفضل لهذه المجلّة ألّا ترى النّور أصلًا. إنّ أيّ كيان أدبيّ جديد ليس سوى تعبير عن رغبة جديدة. هذا هو الأساس الوحيد الذي يمنحه الحقّ في الوجود."[6]
صحيح أنّ خيارات محرّر مجلّة أدبيّة ليست كالخيارات الأخلاقيّة التي تُعنى بالحياة أو الموت، ومع ذلك، فإنّ أقوال فيخمان، والتي اختيرت كعلامة تعجّب ألقيت تجاه جماعة أدبيّة مفعمة بالقوّة والتّأثير، يُمكنها أن ترسم مسارًا لـ بولموس حتّى بعد مرور خمسة وأربعين عامًا، إذ إنّها تلقي الضّوء على مستوى إضافيّ من العصيان كأخلاقيّة: تعبير عن رغبة جديدة في رفض الجمود. إنّه شرط أساسيّ لمجلّة تحاول على الأقلّ - إنْ لم تقترح "برنامجًا" جديدًا - أنْ تعارض البرنامج القائم.
[1] تعني بالعبرية علامة تعجّب؛ وحرفيًّا: إشارة قراءة، وهي أيضا اسم لمجلة أدبية يتطرّق إليها المقال (المترجم).
[2] גרוסמן, דויד (2011). נופל מחוץ לזמן. הספריה החדשה, הוצאת הקיבוץ המאוחד/ספרי סימן קריאה/כנרת, זמורה-ביתן, מוציאים לאור.
[3] كانت مجلة "سيمان كريئاه"، وهي فصليّة مختلطة للأدب تحوّلت في ما بعد إلى مجلّة سنويّة، تصدر بين العامين 1972 و 1991، عن دار النّشر "كتب سيمان كريئاه"، مؤسّسات جامعية للنشر م.ض. (22 عددًا في المجمل).
[4] "سيمان كريئاه"، العدد 2، أيّار 1973، ص. 7.
[5] "سيمان كريئاه"، العدد 1، أيلول 1972، ص. 6.
[6] انظر الهامش 3.
