את כולם עכ-שווא - جميعهم الآن*

‍

לעת כתיבת מילים אלו, ה'מבט' האחרון שהתפרסם היה ב-16 בנובמבר, וכותרתו – "מי שאינו יכול... מוטב שיוותר...". תהיתי לעצמי, לרגע, על הפער הזה של חודש בו לא התפרסמו 'מבטים', לפחות עד רגע זה ב-19 בדצמבר בו התיישבתי לכתוב, וכן על כותרת זו שהדגיש ביכובסקי בדברי לאקאן. מדוע לא התפרסמו? מהי התמעטות הכתיבה הזו?

בעבר, התפרסמו 'מבטים' לעיתים בפער של שבוע, לעיתים כמה ימים. אט אט, העוקבים האדוקים שמים לב, הפרסומים הולכים ומדלדלים בתדירותם, מתרחקים זה מזה, ונראה שמתכנסים אל דממת אל-חוט או לכל הפחות הולכים ומתמעטים.

אפשר להקביל זאת מעט למחאות וירידת המשתתפים, כך גם במאבקים בתצורות אחרות כנגד ההפיכה המשטרית, וגם בכוחות הביטחון רואים את עייפות החומר, השפעות המלחמה, השפעות הפוליטיקה... תשישות הגוף המדיני ניכרת. מחירי המצב הפוליטי מחריפים. גם בקרב תגובות הציבור – ניכרת דעיכה, עייפות, תשישות מסוימת, דכדוך, אולי אפילו דיכאון. האומנם ניתן לרוח הנכאים לרופף ידינו?

ב'מבט' האחרון, כותב ביכובסקי, "הרעיון של ההצטרפות לסובייקטיביות של התקופה מתוח עד כדי כך שז'אק לאקאן נדרש לניסוח השולל: "מי שאינו יכול...מוטב לו אפוא שיוותר...". אני מבקש להוסיף אנקדוטה, הכוונה נוספת אולי, מסוף הוראתו של לאקאן, אי שם ב-1980. זה התפרסם תחת הכותרת "Monsieur A."[1], שם כתב לאקאן את הדברים הבאים:

"אני צריך לחדש [innove], אמרתי – אך יש להוסיף: לא לגמרי לבד. אני רואה זאת כך: שכל אחד יביא משהו מעצמו. לכו, אם כן. התאספו כמה זמן שזה ייקח כדי לעשות משהו, ואז פזרו עצמכם כדי לעשות משהו אחר."

לאקאן מכוון אל האפקטים הבעייתיים של קבוצות. האם רוח נכאים הוא אפקט כזה? האם האפקטים (affect)מושפעים מרגשות המון? אולי מהחזרתיות.... החזרתיות המתישה והמרדדת של המציאות, על אחת כמה וכמה ככל ומציאות זו מקבלת את הגוון האלים של אנטי-דמוקרטיה, כמו המתרחש כעת – יום אחר יום של מלחמת התשה משילותית כנגד, לטעמי, האזרח. אדייק – כנגד המהות של הדבר הזה שנקרא 'אזרח' ככל ומושג זה קשור ונקשר במונח 'לזרוח', ובהקשרו עם הסימון המקראי של 'בן חורין', בהגדרה "חופשי ופטור משעבוד" לאדון הדיקטטורי.

יש להודות, מתקיים כרגע שיממון פוליטי – זה מתיש. כל מהלכי הממשלה והאופוזיציה, ההצהרות, אפילו החקיקה, הכול תחת מעטה של סתמיות חזרתית בכיוון של שלהוב, של אנטי, של פילוג, לשם... לשם מה? מה התכלית? שיממון. חזרתיות אוטומטית. יובש פוליטי מאין כמותו. מה יש לעשות במדבר בו הנוף ההררי חוזר על עצמו עד אין קץ, השמש הקודחת מעל והכלום הריקני מתמשך שוב ושוב?

לאקאן מציע, יש מה לעשות. "אני צריך לחדש" הוא כותב, "צריך" [il faute] זה ציווי. אך הציווי הזה מתקיים בתנאי (אפשר להציב תנאים לציווי?) – "לאלגמרי לבד " [pas tout seul]. אפשר לקרוא זאת אולי גם כך – כל אחד צריך לחדש, אבל לא לגמרי לבד. האין זו גם הלוגיקה של קרטל, קבוצות העבודה שלאקאן המציא?

"לכו, אם כן. התאספו כמה זמן שזה ייקח כדי לעשות משהו, ואז פזרו עצמכם כדי לעשות משהו אחר."

‍

[1] Ornicar ? 21‐22 (Summer 1980) pp.17‐20.

‍

‍

حتى وقت كتابة هذه الكلمات، آخر "رؤية" تم نشرها كانت في 16 نوفمبر، تحت عنوان - "من لا يستطيع... من الأفضل له اذًا أن يستسلم...".تساءلت في نفسي، للحظة، عن هذه الفجوة التي دامت شهرًا لم تُنشر فيها «رؤى»، على الأقل حتى هذه اللحظة من يوم 19 ديسمبر عندما جلست للكتابة، وأيضًا عن هذا العنوان الذي أكد عليه بيخوفسكي في كلمات لاكان. لماذا لم يتم نشر رؤى جديدة؟ ما هو هذا الشح في الكتابة؟

في الماضي، كانت "الرؤى" تُنشر أحيانًا بفاصل أسبوع، وأحيانًا ببضعة أيام. شيئًا فشيئًا، ما يلاحظه المتابعون المخلصون، أن المنشورات أصبحت بوتيرة شحيحة، وبفترات متباعدة، ويبدو أنها تدخل في سباتٍ إلكترونيٍ أو على الأقل تصبح أقل فأقل.

ويمكننا أن نرى مثال ذلك، إلى حد ما، في الاحتجاجات وانخفاض عدد المشاركين فيها، كذلك في النضالات بتشكيلاتها المختلفة ضد انقلاب النظام، وفي قوات الأمن، نرى استنزاف المادة، وآثار الحرب، وآثار السياسة... إرهاق الهيئة السياسية واضح. أثمان الوضع السياسي تتفاقم. حتى في ردود فعل الجمهور - هناك التراجع، التعب، الإرهاق، الاحباط، وربما حتى الاكتئاب. هل صحيح أننا سنسمح لروح المظلومين أن تضعفنا؟

في "الرؤية" الأخيرة، كتب بيخوفسكي، "فكرة الانضمام إلى ذاتية العصر مشحونة لدرجة أن لاكان اضطر لصياغتها بطريقة النفي: "من لا يستطيع ... من الأفضل له إذًا أن يستسلم ...". أود أن أضيف حكاية، ربما توجيه آخر، من أواخر تعاليم لاكان، في مكان ما في عام 1980. تم نشره تحت عنوان "Monsieur A."[1] حيث كتب لاكان ما يلي:

"يجب عليّ التجديد [innove] - ولكن يجب أن أضيف: ليس بمفردي تمامًا. أرى الأمر بهذه الطريقة: سيجلب كل منا شيئًا من نفسه. اذهبوا إذن. اجتمعوا طالما الامر لزم لفعل شيء، ثم تفرقوا لفعل شيء آخر."

يستهدف لاكان التأثيرات الإشكالية للمجموعات. هل روح المظلومين هي تأثير من هذا النوع؟ هل تتأثر المشاعر بعواطف الجماهير؟ ربما من التكرار.... تكرار الواقع المرهق والمقلق، فكم بالحري عندما يتخذ هذا الواقع وجه مناهضة الديمقراطية العنيف، كما يحدث الآن - يوما بعد يوم من حرب الاستنزاف التي تشنها الحكومة ضد، في رأيي، المواطن. على وجه التحديد - ضد جوهرهذا الشيء المسمى "المواطن" بقدر ما يرتبط هذا المفهوم ويتعلق بمصطلح "يشرق" (אזרח-זורח)، وفي سياقه مع التسمية التوراتية "الانسان الحر"، في تعريف "حرًا ومتحررًا من استعباد" السيد الدكتاتوري.

لا شك أن هناك رتابة سياسية في هذه الفترة، وهو أمر مرهق. كل تحركات الحكومة والمعارضة، التصريحات، حتى التشريع، كلها تحت غطاء من العبثية المتكررة تهدف إلى تأجيج مشاعر الشعب، إلى المعاداة، والتفرقة، والانقسام، من أجل... من اجل ماذا؟ ما هوالغرض؟ رتابة. تكرار تلقائي. جفاف سياسي لا مثيل له. ما الذي يمكن فعله في الصحراء حيث يتكرر المشهد الجبلي إلى ما لا نهاية، والشمس الحارقة فوقنا، ويستمر العدم الفارغ مرارًا وتكرارًا؟

يقترح لاكان أن هناك شيئًا يجب القيام به. "يجب عليّ التجديد"، يكتب، "يجب"[il faute] إنه فرض. لكن هذا الفرض يتحقق بشرط (هل من الممكن وضع شروط للفرض؟) -"ليس بمفردي تمامًا" [pas tout seul]. ويمكن أيضًا قراءة الأمر بهذه الطريقة – على كل منا التجديد، ولكن ليس بمفرده تمامًا. أليس هذا منطق الكارتل أيضاً، مجموعات العمل التي ابتكرها لاكان؟

"اذهبوا إذن. اجتمعوا طالما الأمر لزم لفعل شيء، ثم تفرقوا لفعل شيء آخر".

[1] Ornicar ? 21‐22 (Summer 1980) pp. 17‐20

‍

‍

להיות או לא להיות זוהי שאלה רטורית במבנה כיאסטי ששני אבריו מקיימים מתח של ניגוד טראגי בתוכו. הא-פוריה תחושת מבוכה, חוסר אונים וחוסר מוצא, של הבין לבין, היא מצב שהוא ריק מפתרון, ממנו הסובייקט נדחף לפעול ובלבד שיפטר ממצב בלתי נסבל זה. מה-7 באוקטובר ועד היום, הקליניקה היא מקום ששאלות כיאסטיות כמו לדעת או לא לדעת, ללכת או לא ללכת, להרוג או לא להרוג, להיהרג או לא להיהרג מגיחות. נגע בהם בעזרת המלט ולאקאן;

עם הופעת הרוח, על הרציף של מבצר אלסינור, ניסה הורציו, חברו של המלט, לעצור בעדו מללכת אל רוח אביו הקוראת לו:  ״אל תלך, - מדוע לא? הוא שוב קורא אלי, אחריו אלך! - מה אם ימשוך אותך אל שפת הזרם, או אל פסגת הצוק המזדקר ברוב אימה מעל הים, ושם ילבש צורה אחרת, מזוועת, אשר תחשיך את שכלך, תכה אותך בשיגעון. חשוב עליך. כי המקום ההוא נורא מאוד, והוא מוֹסֵך עִוועים ואבדון בקרב כל אדם המסתכל ממרום הצוק אל מעמקי הים ומאזין לרעמו.״ הורציו מזהיר את המלט מפני ההכרעה הטראגית אך רוח אביו קוראת והוא הולך - כי ברגע שהשאלה הכיאסטית מופיעה ואִתה הא-פוריה, ההכרעה אם ללכת או לא ללכת כבר נכפית על הסובייקט; על פי לאקאן :״זה מה שמראה לנו המבנה עצמו של הפנטזמה, ברגע בו המלט נמצא בשיא הכרעתו, על סף החלטתו, הנה הוא משאיל עצמו הלכה למעשה לאחר״. (1). אם כך, האם כאשר הסובייקט ניצב בפני שאלה כזאת, מה שיקבע הוא רצונו של האחר,  כציות לשאלה המטרידה של הפנטזמה:  כמו מה האחר רוצה אותי?

וזהו גורלו של המלט: ״במקום נסיך מאושר רואים אנו קורבן אומלל של זרע הפורענות שזרעו הוריו... הוא מודרך על ידי הציווי הנורא של רוח אביו המת ״תרצח! והרוצח חייב להירצח״ (2) . כמי שנולד לשפה נולד הסובייקט לשלשלת הדורות, וכך ״פולחן גאולת הדם, הוונדֵטָה, מסכנת לא רק את המדינה אלא גם את רוחו ונפשו של הנוקם, שכן היא עלולה להרוס את צלם האדם שבו, את שפיות דעתו. אנשים רבים בוגדים בהמלט, אך הבגידה העיקרית, המייסרת מכולן היא בגידת הוריו. הם התגלו כמשענת קנה רצוץ. נגועים בחולשה, בעליבות, בשפלות רוח, ועל הבן מוטל לשאת את מלוא העומס הרגשי של כישלונם״(3). האמנם זהו צו הדורות? לבגוד בבנים? והאמנם זה גורלם של הבנים? קשה שלא לקרוא את הדברים עם המבט עלינו ולשאול: האין זה כך גם בארצנו היום? האין שאלתו של המלט יושבת בתוך השאלות לדעת או לא לדעת, ללכת או לא ללכת, להרוג או לא להרוג, להיהרג או לא להיהרג? והאם יכולנו לומר על פי מבנה הפנטזמה כי ההכרעה לדעת היא הכרעה של הסובייקט וההכרעה לא לדעת היא ההכרעה של האחר, האחר של הלא מודע או האחר של ההורים, המדינה, המפקד, החברים? ולפיכך האין שאלתו של המלט היא שאלתו של כל אדם היום?

הקליניקה היא המקום של הא-פוריה להופיע, היא המקום של האמת,  וככל שהוא יחתור יותר לדעת, כך תקשה יותר ההכרעה האם ללכת, האם להרוג, האם להיהרג ולשם מה? שהיא בעצם השאלה:  האם להיות. כי האם להיות שלא כמו השאלה של הפנטזמה - כמו מה האחר רוצה אותי - היא שאלה של ההוויה והיא מכילה בתוכה גם את השאלה איך להיות? או: כמו מה אני רוצה להיות? -  הרגע הזה של הבין לבין, זהו הרגע הקריטי של הקליניקה, אם רק נשכיל לשהות בו עם המבוכה ועם חוסר האונים של הא-פוריה, מרוקנים מכל תביעה, מוכנים להגחת סובייקט - הסובייקט של ההוויה ולא של האחר.

* אַפּורִיָה: מיוונית (ἀπορία) הוא מצב של בלבול ומבוכה הנובע מסתירות בטיעונים לוגיים. המונח מאפיין את סיומם של הדיאלוגים המוקדמים של אפלטון. משמעות המילה ביוונית היא בלבול, חוסר מוצא. בפילוסופיה יוונית משתמשים במושג כדי לתאר את המבוכה שחשו בני שיחו של סוקרטס כאשר הביא אותם לסתירה.

קריאה:

1.   לאקאן, מתוך פסיכואנליזה, מס׳ 7, אפריל 1998, עמ׳ 13, שיעור 6 סמינר 6).

2.   שייקספיר, המלט, תרגום ט. כרמי, מתוך המבוא של צבי יגנדורף, הוצאת דביר, 1981.

3.   שם. עמ׳ 49.

أكون أو لا أكون هو سؤال بلاغي ذو بنية من التعاكس البلاغي يحافظ طرفاه على توتر من التناقض المأساوي الذي يُدخِل الذات لحالة آ-فوريا؛ حالة من الوقوف في الوسط، من الإحراج والعجز وعدم القدرة على إيجاد مخرج، الذي يدفع الذات إلى التصرف شرط أن تتخلص من هذاالوضع الذي لا يطاق. منذ 7 أكتوبر وحتى اليوم، أصبحت العيادة مكانا تظهر فيه الأسئلة البلاغية مثل أأعرف أو لا أعرف، أذهب أو لا أذهب، أَقتُل أو لا أَقتُل، أُقتَل أو لا أُقتَل. سأتطرق إلى هذه الأسئلة بمساعدة هاملت ولاكان.

عندما بدأت الرياح تهب على رصيف قلعة إلسينور، حاول هوراشيو، صديق هاملت، منعه من الذهاب إلى روح أبيه التي تناديه: "لا تذهب، - لم لا؟ إنه يناديني ثانية، سأتبعه!" – أخشى أن يقتادك إغراءً إلى الطوفان يا سيدي أو إلى قمة صخريةمرعبة تطل من فوق قاعدتها إلى البحر وهناك يتقمص شكلًا مرعبًا آخر قد يسلبك سلطان العقل ويجر بك نحو الجنون، تأمل، إن المكان وحده، دونما دافع آخر، ليشحن الذهن بخواطر اليأس إذ ينظر المرء من شاهق العلو إلى البحر ويسمعه هادرًا في القرار السحيق." يحذر هوراشيو هاملت من القرار المأساوي، لكن روح والده تنادي وهو يلبي النداء، لأنه بمجرد أن يظهر السؤال البلاغي ترافقه ال آ-فوريا، فإن الحسم الذهاب أم عدم الذهاب يكون قد فُرض بالفعل على الذات؛ وفقا للاكان: "هذا ما يظهره لنا هيكل الهوام ذاته، في اللحظة التي يكون فيها هاملت في ذروة الحسم، على وشك اتخاذ قراره نجده في الواقع يعيرنفسه للآخر". وبالتالي، عندما تواجه الذات السؤال، فإن ما سيحدد قرارها هو الطلب الذي يطلبه الآخر، وفقا للتفسير الذي تقدمه الذات للسؤال: مثل ماذا يريدني الآخر أن أكون؟

وهذا هو مصير هاملت: "بدلاً من أمير سعيد، نرى ضحية بائسة لبذور الكارثة التي زرعها والداه... يقوده الأمر الرهيب الذي فرضه شبح أبيه المتوفى، "أقتل! والقاتل يجب أن يُقتل". [2]. وبما أنها مولودة لداخل اللغة، فإن الذات تولد في سلسلة الأجيال، وبالتالي فإن "طقوس الفداء بالدم والثأرلا تعرض الدولة للخطر فحسب، بل تعرض أيضًا روح ونفس المنتقم للخطر، لأنها من الممكن أن تدمر إنسانيته وسلامة عقله." يخون الكثير من الناس هاملت، لكن الخيانة الأكبروالأكثر إيلامًا هي خيانة والديه. لقد تبين أنهما جدار مائل. " ملوثان بالضعف والبؤس والحقارة، وعلى عاتق الابن، تقع مهمة تحمل كامل العبء العاطفي نتيجة فشلهما"[3]. أهكذا حقا يكون قدر الأجيال؟ خيانة الأبناء؟ وهل هذا حقا هو مصير الأبناء؟ من الصعب ألا نقرأ هذه الأمور في السياق الذي يدور الحديث عنه هنا ونتساءل: أليس هذا هوالحال أيضًا في بلادنا اليوم؟ ألا يكمن سؤال هاملت ضمن أسئلة مثل أأعرف أو لا أعرف، أذهب أو لا أذهب، أَقتُل أو لا أَقتُل، أُقتَل أو لا أُقتَل؟ وهل كان بإمكاننا أن نقول، بناءً على بنية الهوام، إن قرار المعرفة هو قرار الذات وقرار عدم المعرفة هو قرار الآخر، آخر اللاواعي أو الآخر الأبوين، الدولة، القائد، الأصدقاء؟ ولذلك، أليس سؤال هاملت هو سؤال كل إنسان اليوم؟

العيادة هي المكان الذي تظهر فيه ال آ-فوريا، وهي مكان الحقيقة، وكلما سعت الذات إلى المعرفة، كلما أصبح من الصعب عليها أن تقرر أن تذهب، أو أن تَقتُل، أو أن تُقتَل، ومن أجل ماذا؟ وهذا، في الواقع، هو السؤال: هل أكون؟ لأن السؤال هل أكون، على عكس سؤال الهوام - مثل ماذا يريدني الآخرأن أكون؟ - هو سؤال الكينونة، وهو يتضمن بداخله أيضًا سؤال كيف أكون؟ أو:مثل ماذا أريد أن أكون؟ - هذه اللحظة من ال آ-فوريا، هي اللحظة الحاسمة في العيادة، إذا كنا نتمتع بالذكاء الكافي لنتمكن من مجرد البقاء فيها رغم الحرج والعجز، فارغين من كل المطالبات، جاهزين لظهور الذات - ذات الكينونة وليس ذات الآخر.

* آ-فوريا (من اليونانية: ἀπορία) هي حالة من الارتباك والحرج الناتجة عن التناقضات في الحجج المنطقية. يصف هذا المصطلح نهاية حوارات أفلاطون المبكرة. الكلمة في اللغة اليونانية تعني الارتباك، وعدم إيجاد الاتجاه أو المخرج. في الفلسفة اليونانية، يُستخدم المصطلح لوصف الحرج الذي يشعر به محاورو سقراط عندما كان يضعهم أمام تناقض.

قراءة:

1. لاكان، من التحليل النفسي، العدد 7، أبريل 1998، ص 13.

2. شكسبير، هاملت أمير الدنمارك، ترجمة جبرا إبراهيم جبرا، المؤسسة العربية للدراسات والنشر، بيروت، 1979

3. نفس المصدر. الصفحة 49.

‍

‍

עד הסוף

בפתח אחת מישיבות הממשלה בחודש דצמבר 2023, אמר ראש ממשלת ישראל, בנימין נתניהו, את הדברים הבאים: "צוואת הנופלים מדריכה אותנו. אנחנו נשיג את כל יעדינו - חיסול חמאס, השבת כל חטופינו ולגרום לכך שעזה לא תהיה מוקד שיסכן את ישראל. נילחם עד הסוף" [1].

נתניהו לא היה מקורי במיוחד. אפשר שכשדיבר בפתח אותה ישיבה, הדהד בראשו נאומו המפורסם של וינסטון צ'רצ'יל מן הרביעי ביוני 1940, בו אמר ראש הממשלה הבריטי דאז, בין השאר, כי "אם גם חלקים גדולים של אירופה והרבה מדינות ותיקות ומהוללות נפלו או תיפולנה תחת שלטון הגסטפו וכל המנגנון המשוקץ של השלטון הנאצי, אנחנו לא נירתע ולא נכזיב. אנחנו נמשיך עד הסוף" [2].

ככל שהמשמעות של הביטוי 'מלחמה עד הסוף' היא אניגמטית, אין הכרח לפטור אותו כרטוריקה חלולה או כפופוליזם מניפולטיבי. שאלת סוף המלחמה הופכת ונעשית לדומיננטית בשיח הציבורי, ובה במידה גם הולכת וגוברת הביקורת על נתניהו בהקשר הזה, כשלא אחת מושמעות כנגדו טענות על שכביכול אינו מעוניין דווקא אלא במלחמה ללא סוף [3]. אנו עומדים, אם כן, בתווך הדיאלקטי בין מלחמה סופית ואינסופית. הדיאלקטיקה בין סופיות לאינסופיות אינה זרה לשיח הפסיכואנליטי [4] ואף-על-פי שפסיכואנליזה איננה מלחמה במובן השגור, בא בחשבון לנסות לעשות שימוש באחת על-מנת לבאר משהו מן האחרת.

אובייקט a קטנה

ככלל, סוגיית סוף האנליזה, הן אצל פרויד, הן אצל לאקאן, רחבה מכדי לכנס אותה במאמר הנוכחי. יחד עם זאת, נוכל לומר שפרויד היה ברור בעניין הזה: "...כאן המקום למנוע אי הבנה. אין בכוונתי לטעון שהאנליזה ככלל היא עבודה שאין לה סוף. תהיה עמדתנו בשאלה זו אשר תהיה, דעתי היא שסיומה של אנליזה הוא עניין מעשי" [5]. עוד יש מעניינו לומר, שעבור לאקאן, בסמינר X, אובייקט a קטנה חייב לאפשר ללכת אל מעבר למסקנותיו של פרויד [6]. האובייקט a קטנה הוא אובייקט פנטסטי, שיוצר אשליה של שלמוּת אפשרית ותופס את מקומו של הלא-הכל ומצעף אותו בפנטזמה, אבל למעשה מדובר באובייקט מוזר ופרדוקסלי שבו ברגע שהוא מופיע הוא כבר אבוד. כלומר, מדובר באובייקט אי-רציונלי, חלק ללא שלם, מה שקיים בלי שיש לו הוויה, כלומר בלי שיש לו מהות סמלית, וככזה הוא מגלם את המכשול לאוניברסליות של הסמלי. עם האובייקט הזה מבקש לאקאן לקחת את האנליזה עד סופה מעבר לפרויד.

לוגיקה

ז"א מילר הצביע על כך ששלוש שנים לאחר סמינר X, ב״פרופוזיציה...על הפסיכואנליטיקאי של האסכולה״, עשה לאקאן צעד נוסף לניסוח של סוף האנליזה, במושגים שאמורים לאפשר אימות לוגי [7]. אחת הדרכים לתפוס את זה היא דרך גורל האיווי של האנליטיקאי, איווי שבסופו של דבר תכליתו להוציא את האנליטיקאי מהעבודה על ידי הפיכתו למיותר, כלומר למה שניתן להשליך אותו. זוהי הלוגיקה של הסינטום: כאשר האנליזנד לא מזדהה עוד עם האנליטיקאי אלא עם הסינטום, האנליטיקאי הופך למשהו שאפשר לוותר עליו והאנליזה מגיעה כך לסיומה הלוגי, או לסופה הלוגי. הסוף הזה, גרס מילר, בא לעולם במונחים של פתרון שלילי ופתרון חיובי: "הפתרון השלילי הינו לא כלום: אין ולא כלום במקום הזה; במקום של המשמעות האחרונה, אין אלא ריק, היוהרה של האיווי.[...] סוף האנליזה כסובייקטיביזציה של המוות. [...] סובייקטיביזציה של היחס המיני ככזה שאינו קיים" [8]. "הפתרון החיובי יהיה בידודה של הפונקציה a קטנה. [...] האובייקט הטרום-גניטלי, זה שלא עבר פאליזציה, שלא נכנס למשמעות הפאלית"[9].

הלוגיקה,כך לאקאן, היא המדע של הממשי, והיא מן הסדר של הכתיבה ולא של הדיבור. שתי הדוגמאות הפרדיגמטיות לעניין זה הן נוסחאות הסקסואציה שלאקאן מנסח בסמינרים XIX, XX והנוסחאות של ארבעת השיחים שלאקאן מנסח בסמינר XVII. הלוגיקה שעליה נשענות נוסחאות הסקסואציה מובילה את לאקאן לנסח את מה שהוא לא-הכל, pas tout, בנוסחת הסקסואציה השנייה בעמדה הנשית: "לא כולן תחת הפונקציה הפאלית" או במובן קצת אחר: "לא כולה תחת הפונקציה הפאלית". הלוגיקה שעליה נשענות נוסחאות ארבעת השיחים, מובילה אותו אל חוסר השלמות המתכתב עם משפטי האי-שלמות של קורט גדל: " זה עניין של ניסוח לוגיקה אשר שברירית ככל שתהיה [...] היא עדיין חזקה דיה על-מנת לכלול את מה שהוא הסימן של הכוח הלוגי הזה, כלומר, חוסר השלמות" [10].ובמקום אחר באותו הסמינר: "מערכת לוגית היא קונסיסטנטית, [...] רק מהגדרת כוח ההשפעה שלה של חוסר השלמות, היכן שמסומנים גבולותיה" [11].

סוף לוגי

סוף לוגי, אם כן, נוגע למפגש עם ממשי שמהווה גבול. מושג ה"גבול" ומושגה"סוף" מתמזגים באופן כזה שהגעה לגבול מסמנת גם את ההכרח שמעבר לו תיוותר שארית, אובייקט a קטנה: "העובדה שהאב המת הוא התענגות, מציגה את עצמה בפנינו כמו הסימן של הבלתי אפשרי עצמו. וזו הסיבה שאנו מגלים כאן מחדש את המונחים הללו שאני מגדיר כתיקון הקטגוריות של הממשי, ככל שהוא מובחן באופן קיצוני, במה שאני מנסח, מהסמלי ומהדמיוני - הממשי הוא הבלתי אפשרי. לא בשם מכשול פשוט שאנו דופקים בו את הראש, אלא המכשול הלוגי של מה, בסמלי, שמוכרז כבלתי אפשרי. זה המקום שבו הממשי מתעורר" [12].

"סוף לוגי" הוא הביטוי עליו אנו מבקשים להתעכב ואיתו להציע שמא גם מלחמה עשויה לזכות לסוף כזה. תחת תת-הכותרת "המדע של הסוף", כתב אריק לורן את הדברים הבאים: "כן, הסוף, כי מגיע הרגע בו נמחקת התפעלות זו בפני השפה כבית -מִחייה בו הכל מעניין ועושה סימן. האם אנו יוצאים באמת מן ההעברה ומידָע זה של הלא-מודע שאנו מעדיפים על-פני כל במשך זמן מה? מתי אם כן חדל האנליזנד לאהוב את האנליזה שלו כמו את עצמו? [...]הנה דרישה מדעית אחרת: להניח למישהו ללכת לדרכו עם הפתרון המדויק שהוא ייצר היכן שהיה הבלתי-אפשרי של פתרון אוניברסלי לסירוס. סיום שכזה אינו יכול אלא לאשרר את עצמו מן ההנחה המקדימה של הוספת הוודאות המדעית אל בין אופנויות הוודאות האנושית"[13] .נשאל אפוא, בהסבה לסיומה הלוגי של המלחמה, מהו סוף המלחמה שיהיה כרוך בחוסר השלמות? סוף מלחמה שיגלם פתרון היכן שהיה הבלתי-אפשרי של פתרון אוניברסלי לסירוס. סוף מלחמה שיהיה כרוך במפגש עם ממשי כגבול של מה שבהכרח יכלול את האובייקט a קטנה מעבר לו. ומהי הנקודה בה חדל מאן דהו לאהוב את המלחמה שלו כמו את עצמו?

מקורות:

1.    המכתב ששלחו משפחות נופלים, ואמירת נתניהו: "נילחם עד הסוף" (ynet.co.il)

2.    https://he.wikipedia.org/wiki/%D7%A0%D7%99%D7%9C%D7%97%D7%9D_%D7%91%D7%97%D7%95%D7%A4%D7%99%D7%9D

3.    https://www.mako.co.il/news-politics/2024_q1/Article-7c6a192b2cbfd81026.htm

4.    פרויד,ז. "אנליזה סופית ואינסופית" (1937). בתוך: הטיפול הפסיכואנליטי. הוצאת עם עובד, 2003,201-226.

5.     שם, 224.

6.    מילר, ז"א. "דקויות בפסיכואנליזה",שעור מן ה-21 בינואר, 2009.

מילר - דקויות בפסיכואנליזה - עט לאקאן 3, 2016.pdf (giepnls.com)

7.    שם.

8.    שם.

9.    שם

10.  The Seminar of Jacques Lacan: The Other Side of Psychoanalysis (Book XVII) [1969-1970]. W.W.Norton & Company 2007. P.235.

11.  P.67.

12.   P.123.

13.  לוראן, א."ארבע הערות על הדאגה המדעית של ז'אק לאקאן". ספטמבר 1991.

ארבע-הערות-על-הדאגה-המדעית-של-ז׳אק-לאקאן.pdf (reshetlacanianit.co.il)

حتى النهاية

في بداية إحدى جلسات الحكومة في كانون الأول 2023، قال رئيس وزراء إسرائيل، بنيامين نتنياهو، ما يلي: "وصية الشهداء ترشدنا. سنحقق جميع أهدافنا - القضاء على حماس، وإعادة كل المخطوفين، والتأكد من أن غزة لن تكون بؤرة تعرض إسرائيل للخطر، وسنقاتل حتى النهاية" [1].

لم يكن نتنياهو أصيلاً بشكل خاص. ومن المحتمل أنه بينما كان يتحدث في بداية ذلك اللقاء، كان خطاب ونستون تشرشل الشهير في 4 يونيو 1940يتردد في ذهنه، والذي قال رئيس الوزراء البريطاني آنذاك فيه، من ضمن ما قال، إنه "حتى وإن سقطت، أو ستسقط مستقبلاً، أجزاء كبيرة من أوروبا والعديد من الدول العريقة والمجيدة تحت حكم الجستابو وكامل جهاز النظام النازي المقيت، لن نرتدع ولن نتخاذل، سنستمر حتى النهاية"[2].

وكلما كان المقصود بعبارة "الحرب حتى النهاية" غامضا أكثر، لا تعود هناك حاجة لرفضها باعتبارها خطابا أجوف أوشعبوية سياسية متلاعبة. تسود قضية نهاية الحرب على الخطاب العام شيئًا فشيئًا، وفي الوقت ذاته تتزايد الانتقادات الموجهة ضد نتنياهو في هذا السياق، حيث تعلو مرارًا ضده ادعاءات بأنه غير معني بشيء سوى بحرب لا نهاية لها. 3]. وعلى هذا نجد أنفسنا واقفين في وسط الجدل بين حرب منتهية وغير منتهية. إن الجدل بين المنتهي وغير المنتهي ليس غريبا على خطاب التحليل النفسي [4] وعلى الرغم من أن التحليل النفسي ليس حربا بالمعنى المعتاد، يظل من المنطقي محاولة استخدام أحدهما لتوضيح شيء ما عن الآخر.

الموضوع a الصغيرة

كقاعدة عامة، فإن مسألة نهاية التحليل، سواء لدى فرويد أو لدى لاكان، أوسع من أن تشملها المقالة الحالية. مع ذلك، يمكننا القول إن فرويد كان واضحا في هذا الشأن: "... هنا هو المكان المناسب لتجنب سوءالفهم. ليس في نيتي الادعاء بأن التحليل عامةً هو عمل لا نهاية له. أيًّا كان موقفنا بخصوص هذا الموضوع، فإن رأيي هو أن نهاية التحليل هي أمرعمليّ" [5]. يهمنا أيضًا أن نقول إنه بالنسبة للاكان، في السيمنار العاشر فإن الموضوع a الصغيرة يجب أن يتيح لنا الوصول إلى ما عبر استنتاجات فرويد [6]. أن الموضوع a الصغيرة هو موضوع مذهل يخلق وهمًا بالكمال المحتمل ويحل محل اللا-كل ويغلفه بالهوام، لكنه في الواقع موضوع غريب ومفعم بالمفارقات، إذ بمجرد ظهوره يكون قد فُقد تمامًا. بمعنى آخر إنه موضوع غيرعقلاني، جزء بلا كل، موجود بلا كينونة، أي دون أن يكون له جوهر رمزي، وبما أنه كذلك، فهو يُجسِّد العائق أمام عالمية الرمزي. مع هذا الموضوع يريد لاكان أن يأخذ التحليل إلى نهايته إلى ما هو ما عبر فرويد.

منطق

أشار ج. أ. ميلر إلى أنه بعد ثلاث سنوات من السيمنارالعاشر، في "اقتراح... حول المحلل النفسي في المدرسة"، اتخذ لاكان خطوة إضافية لصياغة نهاية التحليل، بمصطلحات من المفترض أن تتيح التحقق المنطقي [7]. احدى الطرق التي تمكننا من فهم ذلك هي من خلال مصير رغبة المحلل النفسي، وهي الرغبة التي تهدف في نهاية المطاف إلى إقصاء المحلل النفسي من العمل وذلك بجعله غير ضروري، أي بجعله شيئا يمكن التخلص منه. هذا هو منطق السينتوم*: عندما يتوقف المُتحَلّل عن التماهي مع المحلل النفسي، بل يتماهى مع السينتوم بدلاً منه، يصبح المحلِّل شيئا يمكن التخلي عنه ويصل التحليل النفسي بهذه الطريقة إلى إنهائه المنطقي، أو إلى نهايته المنطقية. صاغ ميلر هذه النهاية على انها تأتي إلى العالم بمصطلحات حل سلبي وحل إيجابي:"الحل السلبي هو لا شيء: لا يوجد ولا شيء في هذا المكان؛ ولا يوجد في محل المعنى الأخير إلا الفراغ، غرور الرغبة. [...] نهاية التحليل النفسي على أنها تذويت للموت (تحويله لذات). [...] إضفاء الطابع الذاتي على العلاقة الجنسية باعتبارها غير موجودة" [8]. "الحل الإيجابي سيكون عزل الدالة a الصغيرة. [...]الموضوع قبل التناسلي، الذي لم يخضع للفالوسية، والذي لا يدخل في المعنى الفالوسي" [9].

المنطق، حسب لاكان، هو عِلم الواقعي، وهو تابع لنظام الكتابة وليس الكلام. المثالان النموذجيان لهذه المسألة هما صيغ الجنس التي صاغها لاكان في السيمنارين العشرين والحادي والعشرين، وصيغ الخطابات الأربعة التي صاغها لاكان في السيمنار السابع عشر. إن المنطق الذي تقوم عليه صيغ الجنس يقود لاكان إلى صياغة ما هو ليس كل شيء، pas tout، في صيغة الجنس الثانية من الوضعية الأنثوية: "ليس كلهن تحت الوظيفة الفالوسية" أو بمعنى مختلف قليلاً: "ليس كلها تحت الوظيفة الفالوسية". إن المنطق الذي تستند إليه صيغ الخطابات الأربعة يقوده إلى عدم الكمال الذي يتوافق مع نظريات عدم الكمال لكورت جوديل: "إن الأمريتعلق بصياغة المنطق الذي، رغم هشاشته، [...]لا يزال قويًا بما فيه الكفاية ليشمل ما هو رمز هذه القوة المنطقية، أي عدم الكمال"[10]. وفي موضع آخر من نفس السيمنار: "إن النظام المنطقي متسق، [...]من مجرد تعريف قوة تأثيره من عدم الكمال، حيث يتم رسم حدوده" [11].

نهاية منطقية

وبالتالي، فإن النهاية المنطقية تتعلق بلقاء مع واقعي يُمثِّل الحد. إن مفهوم "الحد"ومفهوم "النهاية" يندمجان بطريقة تجعل الوصول إلى الحد يشير أيضًا إلى الضروري الذي سيكون من بعده بقيّة: الموضوع a الصغيرة: "حقيقة أن الأب الميت هو تلذذ، تقدم نفسها لنا كرمز للمستحيل نفسه، ولهذا السبب نكتشف هنا هذه المصطلحات التي أعيد تعريفها على أنها تصحيح لفئات الواقعي، بقدر ما يتم تمييزه بشكل جذري، فيما أصوغه، من البعد الرمزي ومن المخيالي - الواقعي يكون المستحيل، ليس بسبب عقبة بسيطة نذوق الأمرين لنجد لها حلاً، ولكن بسبب العقبة المنطقية لما يعتبر، رمزيًا، مستحيلاً. انه المكان الذي يظهر فيه الواقعي " [12].

"نهاية منطقية" هي العبارة التي نرغب في التوقف عندها ونقترح بحسبها أن الحرب أيضًا قد تحظى بمثل هذه النهاية. تحت العنوان الفرعي "عِلم النهاية"، كتب إريك لوران ما يلي: "نعم، النهاية، لأنه يأتي وقت الذي يُمحى فيه هذا الانبهارباللغة كموطن يكون كل شيء فيه مثيرًا للاهتمام ويترك أثراً. فهل نترك حقاً هذا التحويل وهذه المعرفة عن اللاوعي الذي نفضله على كل شيء آخر خلال وقتٍ ما؟ فمتى،إذا كان الحال كذلك، يتوقف المُتحلّل عن حب تحليله بقدر ما يحب نفسه؟  [...] إليكم مطلب علمي آخر: السماح لشخص ما بالمضي في طريقه الخاص بالحل الدقيق الذي ابتكره من خلال اللقاء بالمستحيل لحل عالمي للإخصاء.

لا يمكن لمثل هذه النهاية إلا أن تؤكد نفسها انطلاقًا من الافتراض الأولي بإضافة اليقين العلمي إلى أنماط اليقين الإنساني"[13]. وبالتالي نسأل، بالانتقال إلى النهاية المنطقية للحرب، ما هي نهاية الحرب التي ستتضمن على النقص؟ نهاية الحرب التي ستُجسِّد حلاً حيث كان اللقاء بالمستحيل لحل عالمي للإخصاء. نهاية الحرب التي قد تنطوي على لقاء مع الواقعي كحد لما قد يشمل بالضرورة الموضوع a الصغيرة فيما يتعداه؟  وما هي النقطة التي يتوقف عندها الإنسان عن حب حربه كحبه لنفسه؟

*السينتوم- العارض في نهاية التحليل.

مصادر:

1.    המכתב ששלחו משפחות נופלים, ואמירת נתניהו: "נילחםעד הסוף" (ynet.co.il)

2.    https://he.wikipedia.org/wiki/%D7%A0%D7%99%D7%9C%D7%97%D7%9D_%D7%91%D7%97%D7%95%D7%A4%D7%99%D7%9D

3.    https://www.mako.co.il/news-politics/2024_q1/Article-7c6a192b2cbfd81026.htm

4.     فرويد، ز."التحليل النفسي المنتهي وغير المنتهي" (1937). في: العلاج النفسي. دار نشرعام عوفيد، 2003، 201-226.

5.     שם, 224.

6.     ميلر، ج.أ. "التفاصيل الدقيقة في التحليل النفسي"، مقتطف من 21 يناير 2009.

מילר - דקויות בפסיכואנליזה - עטלאקאן 3, 2016.pdf (giepnls.com)

7.    שם.

8.    שם.

9.    שם

10.  The Seminar of Jacques Lacan: The Other Side of Psychoanalysis(Book XVII) [1969-1970]. W.W.Norton & Company 2007. P.235.

11.  P.67.

12.   P.123.

13. لوران، أ. “أربع ملاحظات حول القلق العلمي لجاك لاكان”. سبتمبر 1991.

ארבע-הערות-על-הדאגה-המדעית-של-ז_אק-לאקאן.pdf (reshetlacanianit.co.il)

‍