"אבא, כלום אינך רואה שאני הולך ונשרף", כתיבה בעת מלחמה כנגד סימפטום הקורבן וחרדת הישועה -"أبي، ألا ترى أنني أحترق" الكتابة زمن الحرب في مواجهة عَرَض الضحيّة وهلع الخلاص
מחוסר אונים לכתיבה: אקט של התנגדות
מה זה אומר לחיות באזור ביניים בין שתי תרבויות המתחרות על תפקיד הקורבן בשיא האלימות, האכזריות והאופורטוניזם שלהן, בהמתנה לישועה מוסרית דמיונית, שההתארגנות לקראתה אינה בוחלת בשום אמצעי, גם כאלה שאינם מוסריים? מה הפירוש של כתיבה בתוך רעש סכסוכים עקובים מדם?
על מנת לענות על שאלה זו, נסקור תחילה את הבסיס התיאורטי שהופך את הכתיבה לאקט של התנגדות, ואת תרבות שאילת השאלות למוצא ממעגלי הקונפליקטים שבהם אנו חיים יום אחר יום. כאן, אולי כדאי לחזור לשאלה שהציג אלברט איינשטיין לזיגמונד פרויד ב-1932:"האם ישנה דרך להציל את האנושות מאסון המלחמה?" זו שאלה שעבור איינשטיין נובעת מתחושה של חוסר אונים וניסיון למצוא בידע האנליטי של פרויד תשובה שימושית שתיתן לו כיוון. אכן, תגובתו של פרויד באה לאשר את "רעיון חוסר האונים" הזה, כאשר ענה בתחילת תגובתו: "אבל הפתעתם אותי במה ניתן לעשות כדי למנוע את אסון המלחמה מהאנושות. הייתי מבועת בהתחלה. בגלל ההתרשמות שלי, וכמעט אמרתי, בגללה התרשמות שלנו, שאנחנו לא מסוגלים לזה...".
ההתייחסות לשאלתו של אלברט איינשטיין בדבר הצלת האנושות מאסון המלחמה באה כדי לאשר שהתהודה שלה נמשכת עמוקות עד העת הנוכחית, ובהקשר של המלחמה שמתחוללת בעזה מאז השמיני באוקטובר 2023, בעקבות פלישת חמאס לעוטף עזה בשביעי לאותו חודש. המלחמה בעזה היא דוגמה עכשווית לאותו אסון שבו דנו איינשטיין ופרויד בשנת 1932. לתחושת חוסר האונים שחוו השניים יש חשיבות רבה, והיא משתקפת גם בתחושותיהם של מי שעדים בימינו לקונפליקט המתמשך עקב המשך הכיבוש וחסימת האופק לפתרונות הוגנים.
משני הצדדים, הישראלי והפלסטיני, ישנם סופרים המשתמשים בכתיבה כדי לבסס נרטיב משלהם אל מול הנרטיב הנגדי. עם זאת, יש סוג אחר של כתיבה, גם משני הצדדים, שחורג מהסתתרות מאחורי בריקדת הנרטיבים הרווחים והולך בכיוון הצגת שאלות וחקירה ביקורתית ואתית של הנרטיב העצמי תוך קריאת תיגר עליו. במרחב ביניים זה, הכותב, חמוש בעט בלבד, חותר לשבור את מעגל האלימות ולהציע גישות חלופיות. כאן אנו עומדים בפני כתיבה שהיא תגובה לאימה ולאסון המלחמה, וניסיון להתעלות מעל הנסיבות המיידיות ולחתור להבנות, ובסופו של דבר לשלום אמיתי.
הקריאה לתרבות של שאלת שאלות וביקורת עצמית הולכת ותופסת חשיבות גוברת בהקשר של המלחמה בעזה, כשהיא הופכת לשביל עבור הכותב לנווט במורכבות הסכסוך, ולבחון באופן ביקורתי את ההתנהגויות והמניעים של כל הצדדים המעורבים, מחוץ להתבצרות ולהטיה עיוורת. בכך תורם הכותב לשיח הרחב יותר על שורשי הסכסוך, פתרונות פוטנציאליים ואחריות קולקטיבית לסבל המתמשך של העם הפלסטיני, שהעם היהודי טעם חלק ממנו ב-7 באוקטובר 2023.
עם זאת, כתיבה שחוקרת מרחבי ביניים נותרת קלושה ומעומעמת בעיצומה של המלחמה ורעשיה, ונתקלת באתגרים רבים. המציאות הקשה של המלחמה בעזה עשויה לאלץ את הכותב להתמודד עם דילמות מוסריות במרדף אחר האמת. נסיבות מייאשות עשויות לדרוש שימוש באמצעים לא שגרתיים ויצירתיים, על מנת לבחון את המצב ולתת עדיפות לניתוח עם פרספקטיבה ארוכת טווח על פני התמכרות לרטוריקה מגייסת, רגשנית, תעמולתית.
כתיבה מסוג זה, העוסקת באמת, היא לרוב קורבן של מלחמה כמו האמת עצמה.
מכאן ברצוני לחזור לחשיבות של סקירת "חוסר האונים" כתחושה העומדת בבסיס הכתיבה בתקופת מלחמה, וניתוחו של ברוס פינק[1] לגבי הקשר בין מושגי האיווי והחסר על פי ז'אק לאקאן עשוי להוות ניתוח שימושי להבנת חוסר האונים והשלכותיו. הסובייקט הלקאניאני מאופיין בחסר יסודי, הדורש מהאיווי להפוך לתהליך אינסופי של ניסיונות למלא חוסר זה. כאן עולה החשיבות הפונקציונלית של השפה, ושל הכתיבה בפרט, שכן היא ממלאת תפקיד מכריע בביסוס האיווי וביטויו. האיווי הזה, ששפינוזה מציב כבסיס למוטיבציה לחיי האדם, הוא שמבסס את הניגוד הזועק עם מה שפרויד כינה "דחף המוות", או הנטייה ההרסנית הטבועה בבני אדם.
סימפטום הקורבן וחרדת הישועה
בהקשר של הציונית-הדתית בתוך ישראל, ישנה ציפייה לישועה המבוססת על אמונות משיחיות. רעיון ההמתנה לישועה נטוע עמוק בנרטיב הציוני-דתי, שבו השיבה לארץ ישראל נתפסת כצעד לקראת הגשמת הבטחות אלוהיות. הכמיהה לישועה שזורה בהקמת מדינת ישראל ובהישרדותה מול סכסוכים. למרות שדור המייסדים הראשון לא החזיק באמונה זו, אך הוא התעלם ממנה ומהשלכותיה עד שהתרחשה ההתנגשות האמיתית והקטסטרופלית עם עלייתה וצמיחתה של קבוצה "מוזנחת" זו, ולאחר מכן חדירתה לעמדות ממשלתיות משפיעות.
נרטיב הגיבור/הקורבן ניכר בהצגתו של העם היהודי כניצול רדיפות היסטוריות, ובהתמודדות מול איומים חיצוניים, כך, מדינת ישאל נראית לרוב מבעד לעדשת הקורבנות הקולקטיבית.
במקביל, הסכסוכים המתמשכים של ישראל עם שכנותיה הערביות, במיוחד בהקשר של הסכסוך הערבי-ישראלי, תורמים לחיזוק הנרטיב של קורבנות. המלחמות והאתגרים הגיאופוליטיים שישראל מתמודדת איתם ממוסגרים לרוב כאיום קיומי על האומה, ומחזקים את התפיסה של ישראל כקורבן חלש מוקף בכוחות עוינים. הנרטיב הזה מקבל חיזוק מההתקפות החוזרות ונשנות על ישראל ומצב הערנות המתמיד שהמדינה שומרת בשל דאגות ביטחוניות, שהתנפץ ב-7 באוקטובר 2023.
בנוסף, נרטיב זה ממשיך לאורך הסכסוך הישראלי-פלסטיני המתמשך, כאשר שני הצדדים מציגים את עצמם כקורבנות של עוולות היסטוריות. עקירת הפלסטינים במהלך הקמתה של ישראל ב-1948, הידועה בפי הפלסטינים בשם הנכבה, מוסיפה נדבך נוסף לנרטיב של קורבנות. לעומת זאת, הישראלים אומרים שהם מתמודדים עם איומים ביטחוניים מתמשכים והם קורבנות של טרור. הנכבה הפלסטינית שנגרמה על ידי הכיבוש הישראלי והתומכים בו ממדינות המערב הקולוניאליסטי חייבו יצירה וחיזוק של "נכבה" נגדית. לא ניתן להבין את הגיבוש התרבותי והפסיכולוגי של הזהות הישראלית המודרנית מחוץ להבנת המנגנון הזה והשלכותיו המתמשכות. כאן אנו עדים לתחרות עזה על תפקיד הקורבן.
הנרטיב הכפול הזה של גבורה וקורבנות הפך להיבט מורכב ושנוי במחלוקת של הזהות הלאומית הישראלית. הוא מעצב את האופן שבו הישראלים רואים את עצמם, את ההיסטוריה שלהם ואת מקומם במזרח התיכון, ובמקביל משפיע על התפיסות הבינלאומיות של הסכסוך הישראלי-פלסטיני.
ההשתלטות של "המהפכה האיראנית" על פרויקט ההתנגדות הפלסטינית וניכוסו אליה, בצורה בעייתית, תרמה לחיזוק התחרות הרת אסון זו, להשלכותיה ולתוצאותיה אנו עדים בימינו, מאז פלישת "מבול אל-אקצא", שם שנושא את הסמליות של "אלימות" ו-"איסלאמיזציה" של פרויקט השחרור הלאומי הפלסטיני.
כאן לא ניתן לנתק את דרמת ההתארגנות האידיאולוגית, על כל פרטיה, שמובילים ל"שטיפת מוחות" ולכפיית החזרה (לפי תיאורו של לאקאן), ובאופן חרדתי, טקסי, אובססיבי-קומפולסיבי, המתרחש תחת הכותרת "ההמתנה לישועה" (המהדי/המשיח).
הסובייקטיביות של הכתיבה מול חרדת הישועה הקולקטיבית
בספרות הלקאניאנית, ניתן לראות במעשה הכתיבה מאמץ לשוני העוסק בסדר הסמלי. כאן, הכתיבה הופכת לאמצעי לבטא את הסובייקטיביות של הפרט ולמאבק עם המבנים החברתיים והפוליטיים המעצבים את זהותו, שכן הדגש ששם לאקאן על השפה קשור לכך שהוא ראה בה מכוננת של הסובייקט שעולה בקנה אחד עם הרעיון שכתיבה יכולה להיות כלי רב עוצמה לקריאת הסובייקט והאינטימי החבוי שלו, ולהתנגד לנרטיבים ולהנחות הרווחות שלעתים קרובות מיוצגים בלא מודע או בשיח של האחר.
לפי לאקאן, אקט הכתיבה הופך לצורה של הטלת ספק בסדר הסמלי בכללותו, שנקבע על ידי הסמכות הדתית והפוליטית. הוא משמש מרחב ליחידים לבטא את רצונותיהם, פחדיהם וספקותיהם, ומאתגרת את המשמעויות והפרשנויות שנקבעו על ידי האליטה הפוליטית והדתית.
משא ומתן תרבותי או התנגשות ישועתית
תהליך הכתיבה מספק את המרחב ליחידים לנהל משא ומתן על זהותם בתוך הסדר הסמלי שעוצב על ידי אמונות ואידיאולוגיות מוצקות ונוקשות. כאן אנו רואים שימוש בכתיבה כדי לשקף ולבנות את הזהות של אנשים ביחס לנרטיבים קולקטיביים בנוגע ל-"המתנה לישועה".
ספרות הישועה מתאפיינת בחזרה סמנטית (Automaton) וכפייתית שלפי פרויד מביאה אותנו ל"נתיב דחף המוות המבוסס על חזרה על היסוד הטראומטי" (קיבעון וחזרה - ארגומנט, אלכסנדר סטיבנס), ולפי לאקאן, הוא כפוף למערכת הסמלית (הלשונית).
הישועה מצריכה טבילה בתחושת העינוי, הכאב ובתפקיד הקורבן, כאשר "הלקאה עצמית" הופכת לאמצעי לסחיטה ולהתענגות כאחד. ישמשהו כנה בחזרה: היא אינה טומנת בחובה הפתעות, כפי שאומר לאקאן, אך היא מהווה, דרך כניעתה למערכת הסמלית, את הופעתו של הממשי (touche`), דרך המקרה, לא כפוף לסדר זה. זהו המפגש שהוחמץ או האבוד, שלא נרשם בחזרה סמנטית. זה מה שנותן לאובייקט a (א' קטן) את המקום שלו, ובכך פותח משמעות חדשה לממשי: הופעתם של שברי הממשי, כמו שברי עונג." (קיבעון וחזרה - ארגומנט, אלכסנדר סטיבנס).
כאן, הופכת הכתיבה המודעת לחזרה סמנטית כפייתית, מה שנחשף ומה נסתר, לכלי ליחידים להטיל ספק בתפקידיהם בתוך דימויים וייצוגים קולקטיביים מבוססים, וכך הופכת למפלט להיפטר מחרדת "ההמתנה לישועה" כחרדה המשתקפת באובססיביות באינספור טקסים יומיומיים שחוזרים על עצמם.
נצחונו של הגיבור הצלוב
בנוגע לפסיכולוגיה של הגיבור המזוכיסטי, באמצעות הפסיכואנליזה הלאקאניאנית, ניתן להבין את ההתענגות או ההנאה הקיצונית (Excessive pleasure) הנגזרת מכאב או הקרבה, המאפשרים לנו לחקוראת הדינמיקה הנפשית מאחורי הנכונות לשאת סבל למען "מטרה עילאית"; לפיכך,ניתן למחזר את הטרגדיה של קארבאלה כ"מחזה ניצחון" נצחי! ולפיכך, נעשה השימוש ב-"שואה" על מנת להמשיך ולסחוט את העולם המערבי הלבן, האחראי העיקרי לשואה, ולהשיג את הישועה המיוחלת.
הכתיבה, כאקט של התנגדות, מאפשרת לאנשים לחקור את מערכת היחסים העמוקה והנסתרת שלהם עם ההתענגות; זהו מסלול של אנליזה קשה וכואב להטלת ספק בדחפים לא מודעים ופירוקם, התורמים לשחרור האדם מהיתקעות בבור הנרטיבים המזוכיסטיים סביב "הגיבור/הקורבן". כך, הכתיבה הופכת להיפוכו של המוות, אם נרצה להשאיל את הכותרת "הדיבור או המוות" ממוסטפא ספואן[2].
פרויד: "אבא, כלום אינך רואה שאני הולך ונשרף?"
"ימים ולילות ישב ושמר אב על-יד מיטת בנו החולה. משמת הילד, פנה האב לחדר סמוך ושכב, אך השאיר את הדלת פתוחה, כדי שיוכל להביט מחדר המיטות שלו אל החדר, בו היתה מונחת גוויית הילד, שמסביבה עמדו נרות גדולים דולקים. איש זקן, שהוזמן לשם שמירה, ישב על-יד הגווייה במלמלו תפילה. לאחר כמה שעות של שינה חלם האב, שעל-יד מיטתו עומד הילד, אוחז בזרועו ולוחש לו בנזיפה: אבא, כלום אינך רואה שאני הולך ונשרף? הוא מקיץ, רואה אור מבהיק מחדר הגווייה, ממהר לשם, מוצא שהשומר הישיש נרדם, שהתכריכים ואחת הזרועות מגוויית ילדו האהוב נשרפו, מחמת נר דולק שנפל עליהם."
במאמרו "פרויד חי" נותן לנו סלבוי ז'יז'ק ניתוח שגורס כי האב התעורר בגלל שהגירוי החיצוני נעשה חזק מכדי להיכלל בתרחיש החלום, בניגוד לרעיון שהאב בנה את החלום כדי להאריך את שנתו, אבל מה שהוא נתקל בו בחלום היה בלתי נסבל אפילו מהמציאות החיצונית, עד שהתעורר כדי להימלט אל אותה מציאות.
בתקופות מלחמה, סיוטים סמליים, כמו אלה הקשורים לספרות גאולה, כפייה וגבורה מזוכיסטית, הם תרחישים בנויים שיחידים יוצרים כדי לשאת את תלאות המציאות החיצונית של מלחמה. החלום של ילד בוער הופך לסמל לאכזריות ולחומרה של העולם החיצון, ולצורך לבנות נרטיבים סמליים כמנגנון הגנה.
כיצד, אם כן, עלינו להבין ולנתח את הסיוט הסמלי הזה בעת מלחמה?
[1] "The Lacanian Subject:Between Language and Jouissance" (1995), BruceFink
[2] מוסטפא ספואן, תרגם לערבית ד"ר מוסטפא חיג'אזי. הארגון הערבי לתרגום. בירות 2008.
من العجز إلى الكتابة: فعل مقاومة
ما معنى أن تعيش في منطقةٍ بينيّةٍ بين ثقافتين تتنافسا على دور الضّحيّة بكل ما أوتيا من عُنفٍ وشراسةٍ وانتهازيّة، في انتظار خلاصٍ أخلاقيٍّ وهميّ، تستدعي الاستعدادات له كل الوسائل المُتاحة، بما فيها غير الأخلاقيّة؟ وما معنى الكتابة وسط ضجيج الصراعات الدامية؟
من أجل الإجابة على هذا السؤال، نستعرض أولًا الأرضيّة التي تجعل من الكتابة فعل مُقاومة، ومن ثقافة السؤال والمُساءلة سِفْرًا للخروج مندوامات الصراعات التي نعيشها يومًا بعد يوم، أو التعامل والتكيّف معها. هنا، ربما من المفيد أن نعود إلى السؤال الذي طرحه ألبرت أينشتاين على سجموند فرويد عام1932، وهو: "هل ثمة وسيلة تنقذ البشرية من كارثة الحرب؟"، وهو سؤال ينبثق عند أينشتاين عن الشعور بالعجز، والبحث، ربما في تجربة وخبرة فرويد التحليليّة، عن إجابةٍ نافعةٍ يُستدَلُّ بها. وبالفعل، جاء ردّ فرويْد ليؤكّد "فكرة العجز" هذه، حين أجاب في مستهلّ ردّه: "لكنّكم فاجأتموني عما يمكن القيام به لدرأ كارثة الحرب عن البشريّة. فأُصبتُ بالرّعب في البدء بفعل انطباعي،وكدت أقول بفعل انطباعنا، بأننا عاجزون عن ذلك...".
إن الإشارة إلى سؤال ألبرت أينشتاين حول إنقاذ البشريةمن كارثة الحرب، تأتي من جانبنا للتأكيد على استمرار تردّد صداها بعمق حتى زمننا الراهن، وفي سياق الحرب التي تدور رحاها في غزة منذ الثامن من أكتوبر 2023، وعلى أثر غزو حماس لغلاف غزة في السابع من الشهر ذاته. إن الحرب في غزة هي بمثابة مثال معاصر للكارثة ذاتها التي ناقشها أينشتاين وفرويد عام 1932. إن الشعور بالعجز الذي تعرّض إليه الإثنان يصبح ذا أهمية كبيرة، ويعكس مشاعر أولئك الذين يشهدون على الصراعات المتتالية المستمرة بسبب استمرار الاحتلال وانسداد آفاق الحلول المُنصفة.
في كلا الجانبين، الإسرائيلي والفلسطيني، كتابٌ يستخدمون الكتابة لترسيخ السردية الخاصة في مواجهة السردية المضادة، كما ذكرنا. لكن، ثمة كتابة من نوع آخر، في كلا الجانبين كذلك، تتخطى التمترس خلف السرديات السائدة نحو طرح الأسئلة ومساءلة السردية الذاتية مساءلةً نقديّةً وأخلاقيةً وتحديها. في هذه المساحة البينيّة، يسعى الكاتب، المسلح بالقلم وحده، إلى كسر دائرة العنف وتقديم مقارباتٍ بديلة؛ إننا هنا أمام كتابةٍ هي بمثابة ردّ فعل على رعب الحرب وكارثيّتها، ومحاولةلتجاوز الظروف المباشرة العينية، والسعي من أجل ما يشبه التفاهم، وفي نهايةالمطاف، السلام الحقيقي.
إن الدعوة إلى ثقافة النقد الذاتي والمساءلة تكتسب أهميةمتزايدة في سياق الحرب على غزة، فتصبح طريقًا للكاتب للتنقل والارتحال عبر تعقيدات الصراع، وفحص سلوكيات ودوافع جميع الأطراف المعنية بشكل نقدي، خارج التّخندق والانحياز الأعمى. ومن خلال القيام بذلك، يساهم الكاتب في الخطاب الأوسع المتعلق بجذور الصراع، والحلول المحتملة، والمسؤولية الجماعية عن المعاناة المستمرة للشعب الفلسطيني، والذي ذاق بعضًا من طعمه الشعب اليهودي في يوم السابع من أكتوبر 2023.
مع ذلك، فإن الكتابة الباحثة في المساحات البينيّة تظلُّ خافتةً وهامسةً في خضم الحرب وضجيجها، وتصطدم بالكثير من التحديات. وقد تُجبِر الحقائقُ القاسية للحرب في غزة الكاتبَ على مواجهة معضلات أخلاقية في سعيه وراء الحقيقة. وقد تتطلب الظروف اليائسة استخدام وسائل غير تقليدية ومبتكرة، في سبيل استشراف الحال وتغليب التحليل الرؤيوي بعيد المدى على الانغماس في الخطاب التجييشي العاطفي الدعائي.
هذا النوع من الكتابة، المعني بالحقيقة، هو في الغالب مايكون ضحيّةً من ضحايا الحروب مثله مثل الحقيقة ذاتها.
من هنا، أود العودة إلى أهميّة استعراض"العجز" بوصفه ذلك الشعور الذي يؤسس للكتابة زمن الحرب، وربما يكون تحليل بروس فينْك (Bruce Fink)[1] للعلاقة بين مفهوميّ الرّغبة والنقص (Desire and lack) عند جاك لاكانْ تحليلًا مفيدًا لفهم آلية الشعور بالعجز ومآلاته، حيث تتميز الذات (subject) اللاكانية بنقص أساسي، يستدعي من الرغبة أنتتحول إلى سيرورةٍ لا تنتهي من محاولات سد هذا النقص. هنا تبرز الأهمية الوظيفيّة للغة،وللكتابة على وجه الخصوص، حيث تلعب دورًا حاسمًا في تشكيل الرغبة والتعبير عنها؛ هذه الرغبة التي يضعها سبينوزا موضع الأساس في دافعيّة الحياة الإنسانية، وهي مايؤسس للتعارض الصارخ لما أسماه فرويّد "دافع الموت"، أو النزعة الهدّامة التدميريّة الكامنة في البشر.
عَرَضُ الضحيّة وهلع الخلاص
في سياق الحديث عن الفكر الصهيوني الديني داخل إسرائيل، ثمةتوقع موازٍ للخلاص مرتبط بالمعتقدات المسيحانية. إن فكرة انتظار الخلاص متأصلة بعمق في الرواية الصهيونية الدينية، حيث يُنظر إلى العودة إلى أرض إسرائيل بوصفها خطوةً نحو تحقيق الوعود الإلهية. إن الشوق إلى الخلاص يتشابك مع إنشاء دولةإسرائيل وبقائها في مواجهة الصراعات، رغم أن الجيل الأول المؤسس لم يكن من أصحاب هذه العقيدة، لكنه تغاضى عنها وعن مآلاتها إلى أن وقع الاصطدام الحقيقي والكارثي مع صعود هذه الفئة "المُهمَلة" وتعاظمها، ثم اختراقها لمناصب حكوميةمؤثرة.
تتجلى سردية البطل/ الضحية في تصوير الشعب اليهودي علىأنه ناجٍ من الاضطهاد التاريخي، وفي مواجهة التهديدات الخارجية، غالبًا ما يُنظرإلى الدولة من خلال عدسة الضحية الجماعية.
في الوقت نفسه، تساهم صراعات إسرائيل المستمرة مع جيرانها العرب، وخاصة في سياق الصراع العربي الإسرائيلي، في تعزيز سرديّة الضحية.غالبًا ما يتم تأطير الحروب والتحديات الجيوسياسية التي تواجهها إسرائيل على أنها تهديدات وجودية للأمة، مما يعزز تصور إسرائيل كضحية ضعيفة محاطة بقوى معادية.وتتعزز هذه الرواية من خلال الهجمات المتكررة على إسرائيل وحالة اليقظة المستمرة التي تحافظ عليها الدولة بسبب المخاوف الأمنية، والتي تحطمت في السابع من أكتوبر2023.
بالإضافة إلى ذلك، تستمر هذه الرواية من خلال الصراع الإسرائيلي الفلسطيني المستمر، حيث يقدم كلا الجانبين نفسه بوصفه ضحيةً للمظالم التاريخية. ويضيف تهجير الفلسطينيين أثناء إنشاء إسرائيل عام 1948، المعروف لدى الفلسطينيين بالنكبة، طبقة أخرى لسردية الضحية. وعلى العكس من ذلك، يقول الإسرائيليون إنهم يواجهون تهديدات أمنية مستمرة وأنهم ضحايا الإرهاب. إن النكبة الفلسطينية التي تسبب بها الاحتلال الإسرائيلي ومن يُسانده من دول الغرب الاستعماري، استوجبت خلق وتعزيز "نكبة" مُضادّة، لا يُمكن فهم التكوين الثقافي والنفسي للهويّة الإسرائيليّة الحديثة خارج فهم هذه الآلية وتداعياتهاالمستمرة؛ إننا هنا شهودٌ على منافسةٍ حامية على دور الضحيّة.
لقد أصبحت هذه الرواية المزدوجة للبطولة والضحية جانبًامعقدًا ومثيرًا للجدل في الهوية الوطنية الإسرائيلية. فهو يشكل الكيفية التي ينظربها الإسرائيليون إلى أنفسهم، وتاريخهم، ومكانتهم في الشرق الأوسط، في حين يؤثر أيضا على التصورات الدولية للصراع الإسرائيلي الفلسطيني.
إن استلاب "الثورة الإيرانية" لمشروع المقاومةالفلسطينية، ولو على نحوٍ إشكاليّ، ساهم في تعزيز هذه المنافسة الكارثيّة، والتينشهد إرهاصاتها ونتائجها في أيامنا هذه، منذ غزوة "طوفان الأقصى"، وما تتضمنه التّسمية من رمزية "العُنف" و "الأسلمة" للمشروع التحرري الوطني الفلسطيني.
هنا، لا يمكن فصل مسلسل الاستعداد العقائدي، بكل تفصيلاته، التي تصب جميعها في "غسل العقول" وتثبيت المكرّر (بحسب وصفلاكانْ)، وعلى نحوٍ هلعيّ وطقوسيّ وسواسيٍّ قهريّ، والذي يحدث تحت عنوان"انتظار الخلاص" (المهدي/ المسيح).
ذاتية الكتابة في مواجهة هلع الخلاص الجماعي
في الأدبيات اللاكانية، يمكن النظر إلى فعل الكتابة بوصفه مسعى لغويًّا معنيًّا بالنظام الرمزي (Symbolic order)، وهو مجمل ما يُشكّل خطاب اللغة والأعراف الثقافية. هنا، تصبح الكتابة وسيلة للتعبير عن ذاتية الفرد والتصارع مع الهياكل الاجتماعية والسياسية التي تشكل هويته، حيث إن تركيز لاكان على اللغة، هو لاعتبارها مكونًا للذات يتماشى مع فكرة أن الكتابة يمكن أن تكون أداة قوية لسبر الذات ومكنوناتها الدفينة، ومقاومةالسرديّات السائدة والمُسلّمات التي غالبًا ما تتمثّل في اللاواعيّ أو في خطاب الآخر.
بحسب لاكانْ، يصبح فعل الكتابة شكلًا من أشكال التّشكيك في النظام الرمزي الذي تقيمه السلطة الدينية والسياسية بأكمله. إنه بمثابة مساحة للأفراد يعبرون من خلالها عن رغباتهم ومخاوفهم وشكوكهم، متحدّين معها المعاني والتّفاسير المقرَّرة التي تُمليها النُّخبة السياسية والدينية.
التفاوض الثقافي أو التصادم الخلاصيّ
توفر عملية الكتابة المساحة للأفراد للتفاوض حول هوياتهم ضمن النظام الرمزي الذي شكلته المعتقدات والأيديولوجيات الراسخة والمتصلّبة. هنا،نرى أن استخدام الكتابة يأتي لعكس وبناء هُويّة الأفراد فيما يتعلق بالسرديات الجماعية حول "انتظار الخلاص".
تتميز أدبيات الخلاص بالتكرار الدلالي (Automaton) والقهريالذي يُدخلنا، بحسب فرويْد، إلى "مسار دافع الموت بناءً على تكرار العنصرالصّادم" (التثبيت والتكرار - حجّة، أليكساندر ستيفنس)، وبحسب لاكان، فهويخضع للنظام الرمزيّ (اللغويّ).
يشترط الخلاصُ الانغماسَ في شعور التعذيب والألم ودور الضحيّة، حيث يصير "جلد الذات" وسيلةً للابتزاز والتلذُّذ معًا. فثمةشيءٌ صادقٌ في التكرار، فهو لا يحمل المفاجآت، كما يقول لاكانْ، لكنه يُشكّل، عبر خضوعه للنظام الرمزيّ، إلى بزوغٍ للواقعيّ (touché)، من خلال الصُّدفة، غير خاضع لهذا النظام. إنّه اللقاءُ المُفوّتُ أو المفقود، وغير المدوّن في التّكرار الدلاليّ. إنه ما يُعطي الموضوع a (الصغيرة)مكانه، وبالتالي يفتح معنى جديدًا للواقعي: بزوغٌ لشذراتٍ من الواقعي، كشذرات اللذّة." (التثبيت والتكرار - حجّة، أليكساندر ستيفنس).
هنا، تصبح الكتابة الواعية للتكرار الدلاليّ القهريّ، مايُفصح عنه وما يُخفيه، أداة للأفراد للتشكيك في أدوارهم ضمن الصور والتمثيلات الجماعية الراسخة، وبالتالي تصير منفذًا للتخلص من هلع "انتظار الخلاص"بوصفه هلعًا ينعكس على نحوٍ وسواسيٍّ في طقوسٍ يوميةٍ متكررةٍ لا حصر لها.
انتصار البطل المصلوب
فيما يتعلق بسيكولوجية البطل المازوشيّ، فمن خلال التحليل النفسي اللاكاني، يمكن فهم اللذة، أو المتعة المفرطة (Excessive pleasure) المستمدة من الألم أو التضحية، وهو ما يتيح لنا سبر أغوار الديناميكيات النفسية الكامنة وراء الاستعداد لتحمل المعاناة من أجل "قضية أعظم"؛ هكذا يمكن إعادة تدوير فاجعة كربلاء بوصفها "مشهدَ انتصار"أبديّ! وهكذا يجري استخدام "الهولوكست" في سبيل الاستمرار في ابتزاز العالم الغربي الأبيض، المسؤول الأول والأخير عن المحرقة، وتحقيق الخلاص المنتظر.
الكتابة، بوصفها عملًا من أعمال المقاومة، تتيح للأفراد استكشاف علاقتهم العميقة والدفينة بالمتعة؛ إنها مسار من التحليل القاسي والمُكابد للتشكيك في الدوافع اللاواعية وتفكيكها، مما يساهم في تحرير الإنسان من أن يظلّ عالقًا في حفرة السرديات المازوشية حول "البطل/ الضحية"، وبالتالي، تصير الكتابة نقيضًا للموت، إن أردنا أن نستعير عنوان "الكلام أو الموت" منمصطفى صفوان[2].
فرويد: "أبي، ألا ترى أنني أحترق؟"
"كان الأب يراقب ليلًا ونهارًا بجانب سرير طفله المريض. وبعد وفاة الطفل، تقاعد ليستريح في غرفة مجاورة، لكنه ترك الباب مفتوحًا حتى يتمكن من النظر من غرفته إلى الغرفة التالية، حيث يرقد جسد الطفل محاطًا بالشموع الطويلة. جلس رجل عجوز تم تعيينه كمراقب بجانب الجثة ويتمتم بالصلاة. وبعدالنوم لعدة ساعات حلم الأب بأن الطفل واقف بجانب سريره، يمسك بذراعه ويبكي بعتاب:"أبي، ألا ترى أنني أحترق؟" استيقظ الأب ولاحظ وجود ضوء ساطع قادم من الغرفة المجاورة. مسرعًا إلى الداخل، وجد أن الرجل العجوز قد نام، وقد احترقت شراشف وذراع جسد الحبيب بسبب شمعة سقطت".
في مقالته "فرويد يعيش"، يعطينا سلافوي جيجيك (Slavoj Žižek) تحليلًا مفاده أن الأب قد استيقظ لأن الحافز الخارجي أصبح أقوى من أن يتم احتواؤه في سيناريو الحلم، وعلى خلاف ذلك هو أن الأب بنى الحلم ليطيل نومه، لكن ما واجهه في الحلم كان لا يطاق حتى من الواقع الخارجي، إلى أن استيقظ ليهرب إلى ذلك الواقع.
في أوقات الحرب، تكون الكوابيس الرمزية، مثل تلك المرتبطة بالأدب الخلاصي، والإكراه، والبطولة المازوخية، بمثابة سيناريوهات مبنية يخلقها الأفراد لتحمل مصاعب الواقع الخارجي للحرب. ويصبح حلم الطفل المحترق رمز القسوة وشدة العالم الخارجي، والحاجة إلى بناء روايات رمزية كآلية دفاع.
كيف علينا، إذن، أن نفهم ونحلّل هذا الكابوس الرمزيّ زمنالحروب؟
[1] "The Lacanian Subject:Between Language and Jouissance" (1995), BruceFink
[2] مصطفى صفوان، ترجمة د. مصطفى حجازي. المنظمةالعربية للترجمة.
توزيع: مركزدراسات الوحدة العربية. بيروت 2008
