המילה ׳הזר׳ בצרפתית, l'étranger, משמעה גם ׳חוץ לארץ׳. Aller à l'étranger, ללכת לחוץ לארץ, ללכת אל הזר. הזר הוא זה שביסודו נמצא מחוץ למקום של הסובייקט.
לעומת זאת, בעברית המקראית, הזר הוא זה שגר בתוכנו, הגר. ״ויאמר לאברהם ידע תדע כי גר יהיה זרעך בארץ מצרים...״ (בראשית, ט׳'ו, ל׳ג).מצוות רבות בתורה נקשרו בגר, בזר: ״וגר לא תלחץ ואתם ידעתם את נפש הגר כי גרים הייתם בארץ מצרים״ (שמות כ'׳ג ט׳). ״וכי יגור אתך גר בארצכם לא תנו אותו כאזרח מכם יהיה לכם הגר הגר בתוככם ואהבת לו כמוך כי גרים הייתם בארץ מצרים. לא תעשו לו עוול במשפט במידה במשקל ובמשרה״ (ויקרא י׳ט ל׳ג). הגר מופיע תכופות בסדרה ״גר יתום ואלמנה...״ בחוקים שבהם דינו כדינם.
ובימי הרעה שלנו לא קם איש מבין ׳שומרי המצוות׳ שהתורה בפיו לומר ׳לא תגרשום כי גורשתם׳.
מן הזר בעברית של ימינו נטלה הזכות להיקרא ׳גר׳ והמילה שמורה כידוע לאלה שהפכו את היהדות לדתם.
השחיקה החלה עוד בתקופת המשנה. במסכת אחת נאמר, בהתעלמות מכל מצוות התורה כי גר הוא מי שהופך להיות יהודי בהסתמך על הפסוק ׳כי גר יהיה זרעך׳, כלומר רק זרעך. במסכת אחרת מדובר בשני גרים שונים: גר צדק, זה שהפך ליהודי, וגר תושב, המקיים שבע מצוות בני נח. בימינו הוציאו מן היהודי את הצדק ומן התושב את הגר.
אולם ה׳גר׳ נותר ב-׳מהגר׳, בהגירה. להגר, קרי להפוך לזר. לכן לדעתי נקראו מאז קום המדינה היהודים הבאים לארץ במילה אחרת שאין עמה הקשר של זרות, ׳עולים׳.
בשפה הצרפתית עברו ׳המהגרים׳ שינוי ממין אחר בשנים האחרונות: במאמרה של פלורנה פרקון (Frachon Florena, מאמר לקראת הפורום ברומא), ׳תעיות נודדות׳ מצוטטים דברים של מרי הלן ברוס מתוך ׳למרגלות אמריקה׳: ״עד לפני שנים מספר דובר על emigrés (אלו שהגיעו ממקום אחר, לשון סביל). מכנים אותם כיום migrants (נודדים, עקורים) מה שנראה כנכון כי עברנו מלשון סביל ללשון פעיל. לא כל כך בטוח כי ב-emigrés יש בכל זאת הרעיון כי הם באים ממקום כלשהו בעוד שב migrants, אם קיימת תפיסה שהם הולכים למקום כלשהו, אין יודעים לאן, ואם הם באים ממקום כלשהו, שכחנו מהיכן״.
באנגלית העכשווית נמצא ה-׳פתרון׳ לשאלות הזרות וההגירה. אמור מעתה ׳to relocate' ואם אתה ישראלי העובר לארץ אחרת, אמור בעברית צחה ׳אני עושה רילוקיישאן״. רק מחליף מקום, מחליף כתובת. הנה נעלמה לה הזרות באבחה. האמנם?
לאקאן למדנו כי ׳האדם דר בשפה׳. ״קשה שלא להבחין שמה שעושה שבני האדם מחזיקים ביחד גם הם (כמו מיניי בעלי החיים), יש לו יחס אל השפה." [1] אם נאמר ׳דר בשפתו׳ האם ניתן להסיק שהזר הוא זה שאינו דר בשפתינו? תלוי את מי שואלים: בצרפת עד לפני מספר שנים לא יכול היה התייר המזדמן לזכות לתגובה מאזרח צרפתי אלא אם פנה אליו בשפת המקום. הזרות של השפה ייצרה זרות מוחלטת. בישראל לעומת זאת, ארץ של מהגרים בה נבללות השפות, עשוי ׳העולה׳ לפחות, לא להיתפס כזר למרות שפתו הזרה. עם זאת נתון הדבר לבחירתו של כל סובייקט כשגם מבטא שונה בעברית עלול להעניק עילה להדרה, כפי שספרה לנו קלאודיה אידן בעבודתה. מנגד משמשות שפות המקור כאמצעי בקהילות המהגרים להפוך את היוצרות, להדיר כזר את דובר שפת המקום. כך, כמדומני, בעולם כולו. ׳עם מסמנים אפשר לעשות הכול׳ אומר לאקאן. לצערנו, ההיסטוריה וההווה מוכיחים אחרת.
כדוגמא קיצונית כמובן, נזכיר את האנטישמיות בגרמניה ומערבה ממנה החל בערך מתחילת המאה העשרים: היהודים החילונים חדלו לדבר ב-׳שפת היהודים׳, האידיש, והסירו מעליהם נדמים נוספים. כידוע התוצאה הייתה שהגדרת זרותם רק החליפה משלב, ממראה ושפה למעין יסוד ממשי הנקרא ׳גזע׳, והתוצאות ידועות.
בימינו קיימת גלובליזציה של השפה האנגלית, יש, לראשונה בהיסטוריה, לבני האדם, שפה בינלאומית. אם כך? אלה שאינם דובריה אכן נחווים כזרים מוחלטים, ומודרים. אבל יתרה מכך, אנו נוכחים ששפה שוב אינה מהווה הגנה מפני הזרות, ובארץ, להווייתנו, נתלית ההדרה שוב ב- ׳גזע׳ אותו דמיוני המתחפש לממשי.
אין ספק שאנו רחוקים מאוד ממימוש המלצתו של פרויד, המצוטטת כאן מעבודתו של שלמה ליבר, ״חינוך לממשות״.
[1] לאקאן ז׳אק, הרצאה בלובאן, 1972. מתוך La cause du desir 96
كلمة "الغريب" في الفرنسيّة - l'étranger - تعني أيضًا "خارج البلاد". Aller à l'étranger، معناها الذّهاب إلى خارج البلاد، الذّهاب إلى الغريب. الغريب هو ذلك الموجود، مبدئيا، خارج حيّز الذات.
في المقابل، في العبريّة التّوراتيّة، الغريب (הזר) هو ذاك الذي يسكن في داخلنا، المقيم الغريب (הגר). "فَقَالَ لأَبْرَامَ: «اعْلَمْ يَقِينًا أَنَّ نَسْلَكَ سَيَكُونُ غَرِيبًا (גר) فِي أَرْضٍ لَيْسَتْ لَهُمْ»" (سفر التّكوين، الإصحاح 15، الآية 13).
هناك فروض كثيرة في التّوراة مرتبطة بهذا المقيم الغريب: "ولا تضايق الغريب فإنكم عارفون نفس الغريب، لأنكم كنتم غرباء في أرض مصر" (سفر الخروج، الإصحاح 23، الآية 9)؛ "وإذا نزل عندك غريب في أرضكم فلا تظلموه. كمواطن منكم يكون لكم الغريب النازل عندكم وتحبّ له كنفسك لأنكم كنتم غرباء في أرض مصر. لا ترتكبوا جورًا بحقّه في القضاء لا في القياس ولا في الوزن ولا في الكيل." (سفر اللاويين، الإصحاح 19، الآية 33-35). كذلك، يظهر "الغريب" كثيرًا في سلسلة "الغريب، واليتيم، والأرملة" في القوانين التي تكون معاملته فيها كمعاملة الآخرَين.
وفي أيّامنا الحالكة الحاليّة، لم ينهض أحد من بين "صائني الفروض" ليقول بإيحاء من التّوراة: "لا تطردوا أحدًا - لأنّكم قد طُرِدتُم".
في العبريّة المعاصرة، سُلب الغريب من الحق في مناداته "גר" واقتصر إطلاق الكلمة، كما هو معلوم، على كلّ من تحوّل إلى الدّيانة اليهوديّة.
بدأ التحّول في فترة "المشناه". في أحد الفصول، تمّ تجاهل جميع فروض التّوراة، وقيل إنّ الـ "גר" هو من يُصبح يهوديًّا بالاستناد إلى الآية "أن نسلك سيكون غريبًا"، أي نسلك فقط. في فصل آخر، هناك إشارة إلى نوعين مختلفين من الـ "גר": גר צדק (غريب حقّ)- أي ذلك الذي يُصبح يهوديًّا، و גר תושב (غريب مُقيم)، أي ذلك الذي يحترم الفروض السّبعة لنسل نوح. في أيّامنا، فرّغوا الـ צדק، أي العدل، من اليهوديّ، وفرّغوا الـ גר من المُقيم.
لكّن لفظة "גר" بقيت في كلمة "מהגר" (مهاجر)، وفي كلمة "هجرة". الهجرة معناها أن تُصبح غريبًا. لذلك، برأيي، منذ قيام الدّولة أُطلِق على اليهود القادمين إلى البلاد اسم آخر لا يمتّ للغربة بصلة: "صاعدون" (עולים). في اللّغة الفرنسيّة، مرّ "المهاجرون" بتغيرات من نوع آخر في السّنوات الأخيرة: في مقالة لفلورينا فراشون (Florena Frachon، وهي مقالة كتبت تحضيرًا للمنتدى في روما) بعنوان "أخطاء متنقّلة"، تقتبس الكاتبة أقوال ميري هيلين بروس في "عند سفوح أمريكا": "إلى ما قبل سنوات قليلة، كان الحديث يدور عن الـ émigrés (أولئك القادمون من مكان آخر، بصيغة المبني للمجهول). أمّا اليوم فيجري الحديث عن migrants (مهاجرون، نازحون)، وهو ما يبدو صحيحًا لأنّنا انتقلنا من المبني للمجهول إلى المبنيّ للمعلوم. ليس من المؤكّد أنّ كلمة émigrés تنطوي على فكرة مفادها أنّهم أتوا من مكان معيّن، في حين تنطوي كلمة migrants على تصوّر يفيد أنه إذا كانوا ذاهبين إلى مكان معيّن، فإنّنا لا نعلم إلى أين، وإذا كانوا قادمين من مكان معيّن، فقد نسينا ذلك المكان".
في الإنجليزيّة المعاصرة وجدوا "حلًّا" لسؤال الغربة والهجرة. من الآن فصاعدًا يمكنك استخدام فعل to relocate، وإذا كنت إسرائيليًّا ينتقل إلى دولة أخرى، يمكنك أن تقول "إنّي مُقدِم على ريلوكيشن". تغيير مكان لا غير، تغيير عنوان. هكذا، تختفي الغربة فجأةً. هل هذا ما يحصل فعلًا؟
علّمنا لاكان أنّ "الإنسان يسكن في اللغة". "من الصّعب أن لا نلاحظ أنّ ما يجعل البشر يتكتّلون معًا أيضًا (على غرار أنواع الحيوانات المختلفة)، له علاقة باللّغة".[1] وإذا استخدمنا تعبير "يسكُن في لُغته"، هل يمكننا أن نستنتج أنّ الغريب هو ذاك الذي لا يسكن لُغتنا؟ يتعلّق الأمر بالجهة التي نوجّه إليها السّؤال: ففي فرنسا، إلى ما قبل سنوات قليلة، لم يكن السّائح العادي قادرًا على الحصول على ردّ من مواطن فرنسيّ، إلّا إذا توجّه إليه بلغة المكان. كانت غربة اللّغة تؤدّي إلى غربة مطلقة. أمّا في إسرائيل، وهي بلد مهاجرين تختلط فيه اللّغات، قد لا يُنظر إلى "الصّاعد" بصفته غريبًا رغم لغته الغريبة. مع ذلك، فإنّ الأمر يتعلّق بالخيار الشّخصيّ لكلّ ذات، إذ حتّى وجود اختلاف في اللكنة في العبريّة يمكنه أن يكون ذريعة للإقصاء، كما أفادتنا كلاوديا إيدان في مقالتها. في المقابل، تُستخدم لغات الأصل داخل جماعات المهاجرين لقلب الموازين، وذلك لإقصاء من يتحدّث لغة المكان بصفته غريبًا. هذا ما يحصل في العالم كلّه، على ما أعتقد. "مع الدّوال من الممكن فعل أيّ شيء"، يُخبرنا لاكان. للأسف، يُثبت التّاريخ والحاضر العكس. كمثال متطرّف، بالطّبع، نذكّر بمعاداة السّاميّة في ألمانيا والبلاد الغربيّة لها منذ بداية القرن العشرين: فقد كفّ اليهود العلمانيّون هناك عن تكلّم "لغة اليهود"، "الييديش"، وخلعوا عن أنفسهم مظاهر أخرى أيضًا. وكما هو معروف، فقد كانت النّتيجة أن ينتقل تعريف غربتهم درجة، من الاقتصار على المظهر واللغة إلى أساس واقعيّ اسمه "عِرق"، والنّتائج معروفة.
في أيّامنا، بتنا في عصر عولمة اللغة الإنجليزيّة، وأصبح للبشر، لأوّل مرّة في التّاريخ، لغة دوليّة. ما معنى ذلك؟ أولئك الذين لا يتكلّمون اللّغة فعلًا يُعاملون كغرباء مطلقين، ويتمّ إقصاؤهم. لكن علاوة على ذلك، بتنا نشهد أنّ اللّغة، مرّة أخرى، لا تشكّل حماية من الغربة، وفي البلاد، للأسف، يتعلّق الإقصاء مجدّدًا في "عرق" ذاك الخياليّ المتنكّر بزيّ الواقعيّ.
لا شكّ في أنّنا ما زلنا بعيدين كلّ البعد عن تحقيق وصيّة فرويد، والتي يقتبسها شلومو ليبر هنا في مقالته: "التّربية نحو الواقعيّة".
[1] لاكان جاك، محاضرة في لوبان، 1972. مأخوذ عن La cause du desir 96.
